Калонка паэта, празаіка, намесніка дырэктара выдавецтва «Мастацкая літаратура» – галоўнага рэдактара часопіса «Полымя», лаўрэата спецыяльнай прэміі Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь у галіне «Мастацкая літаратура», лаўрэата Нацыянальнай літаратурнай прэміі, нашага земляка Віктара Шніпа. Незабыўнае
30.04.2013. Дзякуючы нашай сяброўцы Надзі Вусавай, з Людмілай з’ездзілі ў Смілавічы, дзе наведалі музей, прысвечаны Хаіму Суціну…
Мастак нарадзіўся 13 студзеня 1893 года ў Смілавічах (Мінская губерня, зараз Чэрвеньскі раён), а памёр 9 жніўня 1943 года ў Парыжы як французскі мастак-экспрэсіяніст, ураджэнец Беларусі, адзін з найбольш вядомых прадстаўнікоў Парыжскай школы жывапісу ў 1920-1930-х гг.
“Хаім быў дзясятым з адзінаццаці дзяцей у сям’і. Яго маці Сара была жанчынай добрай і ледзь паспявала накарміць і абслужыць шматлікую сям’ю. Бацька быў краўцом (па іншых звестках, сінагагальным служкай) і знаходзіўся ў самым нізе сацыяльнай іерархіі мястэчка. У адных кнігах пра Суціна гаворыцца, што бацьку звалі Борух, у іншых яго называюць Саламонам. Хутчэй за ўсё, і тое, і іншае – праўда, напэўна, імя бацькі мастака было Борух-Шалом. Ён не быў ні выбітным эрудытам, ні чалавекам, які бясконца верыць у сілу розуму. Ён верыў у свае рукі працаўніка і быў адзіным карміцелем цэлай плоймы галодных ратоў”, – так пішацца ў адной з кніг пра Хаіма Суціна.
Музей знаходзіцца ў двух пакоях цэнтра дзіцячай творчасці. Арыгіналаў няма, але копіі карцін добра глядзяцца і ствараюць уражанне каштоўнасці таго, што бачыш…
Да нашага прыезду сярод дзяцей быў праведзены конкурс на лепшую варыяцыю карцін Хаіма Суціна. Усе ўзнагароды атрымалі дзяўчаты, а хлопцы, здаецца, у конкурсе і наогул не ўдзельнічалі…
У музеі шмат фотаздымкаў таго часу, калі ў Смілавічах жыў Хаім. Глядзіш на фотаздымкі і забываешся, што ты знаходзішся ў мястэчку, дзе ўжо няма таго, што раньш было… Раней у Смілавічах былі царква, касцёл, сінагога і мячэць. Цяпер толькі царква і мячэць… На месцы хаты, у якой нарадзіўся будучы мастак, збудаваны велізарны катэдж…
Схадзілі да палаца Ваньковічаў-Манюшкаў. Хацеў заглянуць у палацавае падзямелле, але дарогу мне перапоўз паўмятровы вуж, і я пабаяўся ісці далей… Парк вялікі і прыгожы. Еўропа… На беразе Волмы велізарныя івы. Многія паваліліся і ляжаць у мінулагодняй траве, як мёртвыя беларускія цмокі… Вада ў рацэ няспешная, як наша агульнае беларускае разуменне, што палац Ваньковічаў-Манюшкаў у Смілавічах – гэта наша нацыянальнае багацце…
Каледж пчалаводаў. Дзясяткі вулляў. Пчолы гудуць навокал, быццам ты сам знаходзішся ў вуллі…
У парку дым – дагараюць кучы мокрага мінулагодняга лісця. Адчуванне, нібыта нядаўна была асада палаца Ваньковічаў-Манюшкаў, і асаднікі, на нейкі час захапіўшы палац і разбурыўшы яго, сышлі з нарабаваным у невядомасць…
Не толькі ў назве мястэчка Смілавічы, але і ў самім мястэчку ёсць шмат мілага, нашага даўняга мінулага, беларускага, ад чаго хочацца жыць і вандраваць па роднай зямлі…
03.05.2013. У Лягезах, дзе я гадаваўся ў бабулі, было дзесяць хат, і равароў у людзей не было. Я ўпершыню ўбачыў ровар, калі мне было шэсць гадоў, і мама на ім прыехала да мяне. Мамін ровар быў з кошычкам, у якім яна прывезла пазнаёміць са мной маю малодшую сястру Валю. Потым, калі мяне бацькі забралі дамоў у Пугачы хадзіць у школу, на нашым ровары ездзіў толькі я. Ён часта псаваўся, і я днямі калупаўся ў ім. Рамантаваць ніхто мне не дапамагаў, таму, бывала, па некалькі месяцаў на ровары нікуды не выязджаў. Адрамантаваўшы, гойсаў па вуліцах, як угарэлы. Скончылася ўсё тым, што я на хуткасці паваліўся і пагнуў кола, і да ўсяго парваў ланцуг. Пасля гэтага ровар некалькі гадоў іржавеў у паветцы. Калі я паехаў вучыцца ў горад, бацька вынес ровар у лясок і выкінуў…
Піла была старая і ржавая. Бацька, за зіму і вясну навазіўшы ў двор усякага ламачча і дачакаўшыся маіх школьных канікул, аднойчы ранкам, калі ў мяне былі свае планы, казаў: “Ну, хлапец, пайшлі пілаваць!” І мы цэлае лета амаль кожны дзень, калі бацька вяртаўся з працы, пілавалі дровы на зіму. Напачатку я пілаваў спакойна, а праз некалькі тыдняў пачынаў ленавацца і злавацца. Прыдумляў, што мне баляць жывот, галава, рукі, ногі. Словам, я прыдумляў сабе хваробы, а бацька тут жа мяне лячыў абяцаннем даць магчымасць пакатацца на ровары. Часам я хаваў пілу ад бацькі, але ён заўсёды знаходзіў яе.
Бывала, я крывіў у піле зубы, а бацька тут жа іх раўняў. І мы зноў пілавалі і пілавалі дровы. Піла была старая і ржавая…
Сячкарня стаіць у пуні. Я доўгі час баяўся яе. Бацька з мамай раз на тыдзень рэзалі сечку, а я, хлапчук, здалёку праз расчыненыя дзверы назіраў і слухаў рытмічнае: “Чах! Чах! Чах! Чах!” Аднойчы мама выйшла з пуні і сказала: “Віця, ідзі дапамажы бацьку!” З таго дня сечку для каровы рэзаў бацька толькі са мной. Першых хвілін дваццаць было лёгка, а чым далей, тым усё цяжэй было круціць кола сячкарні. Праўда, бацька, убачыўшы, што я стаміўся, мяняўся са мной, і я клаў канюшыну і салому ў латок, па якім яны з’язджалі да нажоў. Праз некалькі гадоў дзядзька Барыс прывёз з Мінска рухавік да сячкарні, і мы з бацькам за гадзіну нарыхтоўвалі сечкі на цэлы месяц. Сёння ў мяне няма ні мамы, ні бацькі, а сячкарня ўсё стаіць у пуні, і мне ўсё бліжэй і гучней чуецца: “Чах! Чах! Чах! Чах!”
04.05.2013. Дождж не перастае. Тэлефанаваў брат Вова. Ён быў у Ракаве на могілках. Падсыпаў бацькоўскія магілы. Ідучы праз лес з лецішча на аўтобус, Вова напалохаў лася і трох чорных дзікоў. А я сяджу дома, калупаюся ў інтэрнэце і чакаю з мора пагоды…
З бацькам віламі кідалі сена на воз і везлі ў пуню. Віламі кідалі салому на воз і везлі. Віламі выносілі гной з хлева і развозілі па полі, скідваючы з воза ў невялікія кучы. Потым віламі растрасалі гной. Потым… І гэта ўсё было яшчэ нядаўна. Цяпер няма ні мамы, ні бацькі. Няма ў пуні ні сена, ні саломы, і ў хлеве няма гною. А вілы стаяць каля хлева, чакаючы гаспадара…
Некалькі тыдняў таму ездзіў у вёску. У людзей у дварах было суха, а наша хата стаяла сярод вады, як на востраве. Такога не было б, калі б жыў бацька. І я, узяўшы лапату, накапаў раўчукоў, па якіх тут жа вада пачала сцякаць з нашага двара. Чаранок у лапаты быў цёплы, нібыта за яго толькі што трымаўся бацька, і я, капаючы раўчукі, увесь час думаў пра бацькоў. Зрабіўшы справу, паставіў лапату ў сенцы, дзе яна ўжо стаіць без працы амаль два гады…
Калі памёр мой дзед, плуг забраў сабе мой бацька. Калі памёр мой бацька, плуг забралі невядомыя мне людзі…
Мужчына працаваў у калгасе, і ў яго была мара – мець свой воз. І толькі стаўшы пенсіянерам, ён змог узяцца за ажыццяўленне сваёй мары. Здавалася, што там такога складанага ў тым возе, каб яго зрабіць, але ішлі гады, а стары ўсё ніяк не мог давесці свой воз да ладу. І калі воз быў зроблены, мужчына нечакана памёр. Труну везлі на могілкі на возе памерлага, у які быў запрэжаны калгасны конь…
Мой бацька гадоў дзесяць да пенсіі майстраваў свой воз. Я часам дапамагаў яму. І калі воз быў зроблены, мы бралі ў калгасе каня і вазілі на ім, што было патрэбна. Даўно я не бачыў наш воз. І дзе ён – не ведаю. У бацькі не спытаеш. Бацька памёр, маючы свой воз…
05.05.2013. У дзяцінстве я любіў залезці на хату і сесці на комін. Седзячы на коміне, разглядаў вёску і слухаў, што ў хаце гавораць бацькі з маімі сястрой і братам. І мне было добра. Я і цяпер бы залез на хату і сеў бы на комін, але цяпер няма каму зганяць мяне на зямлю…
Яны мелі машыну і па выхадных ездзілі ў вёску, дзе засталася хата ад бацькоў. Ездзілі не адпачываць, а вырошчваць бульбу. У іх быў малалетні сын, які заўсёды прасіўся, каб бацькі ўзялі яго ў вёску. “Ты тоўсты! Я лепей лішні мяшок бульбы прывязу!” – казаў бацька і не браў малога з сабой. Так працягвалася яшчэ гадоў дзесяць, і калі бацькі захацелі, каб сын паехаў з імі ў вёску дапамагчы выбіраць бульбу, хлопец адказаў: “Я тоўсты! Вы лепей мяшок бульбы прывязеце!”
Вялікдзень. Пчолы з вярбы забралі золата…
06.05.2013. Сёння мамінаму брату Віцю, які жыве ў Лягезах, 80 гадоў. Я патэлефанаваў яму і павіншаваў з юбілеем. Дзядзька паскардзіўся, што са здароўем не вельмі добра, але трымаецца.
10.05.2013. Дзякуючы запрашэнню кіраўніка арт-суполкі імя Тадэвуша Рэйтана Зміцеру Юркевічу з Людмілай схадзілі ў Музей сучаснага выяўленчага мастацтва на вечарыну “Вяртанне Героя на Бацькаўшчыну”, прысвечаную дэпутату ад Наваградскага ваяводства Вялікага Княства Літоўскага на Варшаўскі Экстраардынарны сойм 1773 года Тадэвушу Рэйтану. З выступленняў даведаўся, што Рэйтаны паходзяць з прускіх немцаў, як і мой продак Герман Шніп (1760-1830), які ў графа Патоцкага быў упраўляючым. На вечарыне мне было прапанавана выступіць, і я прачытаў “Баладу Тадэвуша Рэйтана”.
З Людмілай паглядзелі выставу, якая складаецца з мастацкіх, навуковых і публіцыстычных твораў, што прысвечаны Рэйтанам. Дарэчы, пляменнік Тадэвуша Станіслаў быў даволі цікавай асобай і пісьменнікам. Адзін з яго твораў – “Як было ў нас” – прадстаўлены на выставе. На выставе шмат фотаздымкаў грушаўскіх краявідаў і той спадчыны, якую пакінулі пасля сябе Рэйтаны (аўтар – мастак-краязнавец Сяргей Чарановіч). На жаль, як і большасць таго, што нам засталося ад нашых продкаў, хоць і мае шыльды “Ахоўваецца дзяржавай”, разбураецца часам і людзьмі…
11.05.2013. У бясхмарным небе птушка, як парушынка ў воку…
12.05.2013. Дзень быў доўгім, як дарога праз незнаёмы лес…
Быў у Пятровіча на лецішчы. Нашы Людмілы садзілі грады, а мы рабілі цяжэйшую працу… Жаўранкі высока ў небе, буслы на гнёздах, шпакі ў траве і каля шпакоўняў. Іншых птушак амаль не бачна, нібыта іх няма… Навокал жоўтыя дзьмухаўцы, як Залатая Арда… У кустах на беразе возера барадаты рыбак, як лесавік…
На старых могілках вёскі Навасёлкі Дзяржынскага раёна помнік Карусю Каганцу, які быў пастаўлены ў 1988 годзе. Магіла паэта дагледжаная, а навокал у траве і ў кустах валяюцца ржавыя крыжы і пабітыя надмагільныя пліты… Варона на дрэве, як магільны стораж…
У цэнтры Волмы на ўзгорку – касцёл Святога Яна Хрысціцеля. І здаецца, што тут самае высокае месца ў Беларусі, а не гара Дзяржынскага, якая ў некалькіх кіламетрах ад мястэчка… Стары млын на замку і вокны з забітымі дошкамі, нібыта вочы волата-млынара закрытыя пальцамі… Мясцовыя дзеці хочуць залезці ў млын, але ў іх гэта не атрымліваецца, і яны хваляцца нам, што знайшлі ў балоце ржавы гаршчок, які тут жа выцягваюць на дарогу: “А можа ён залаты?”
У Волме сядзіба Ваньковіча XIX стагоддзя. Цяпер тут тэрыторыя інстытута імя Сахарава. На адным з будынкаў, дзе, магчыма, раней быў герб роду Ваньковічаў, вялікая зорка… Па дарозе да капліцы Ваньковічаў праз рэчку невялікі мост. Дзеці пад ім рукамі ловяць рыбу. Рыба дробная, як мінулагодняе пасівелае лісце з вербалозаў, што растуць на беразе… Красуе чаромха. Пчолаў не бачна і не чутна. Камары радуюцца нашаму прыходу… Ад капліцы Ваньковічаў засталася адна цагляная сцяна. Чырвоная, як кроў, якая запяклася пад сонцам…
14.05.2013. Я з Людмілай і сястра Валя з мужам і дачкой Надзяй ездзілі ў Пугачы. Наша хата без бацькоў за зіму пастарэла. Людміла ўзгадала мой даўні верш:
Хата анямелая, сівая,
З шэраю буслянкай, як вянком,
Вокнамі задумна пазірае,
Склаўшы рукі на дзвярах замком…
У двары буяе трава. Асабліва дзьмухаўцы і лопух. Падумалася: “Як у Чарнобыльскай зоне…” У хаце ні павукоў, ні мух…
Дзядзька Толя прывёў каня, каб пасадзіць бульбу і зрабіць грады. Зямля пасля начнога дажджу вільготная. Раней па раллі, збіраючы чарвякоў, хадзілі куры з пеўнем, а цяпер адзінокі шэры верабей скакаў…
У абед з пашы ў вёску вярнуліся каровы. Наша не прыйшла і не прыйдзе… Абкасіў траву каля хаты, і хата павышэла… На яблыні шпакоўня, а шпакі ў ёй не жывуць… У паштовай скрынцы павуціна, як трэшчынкі на маім вясковым жыцці…
Ад’язджаючы да бацькоў на Ракаўскія могілкі, нарвалі цюльпанаў, якія садзіла мама…
16.05.2013. Раніцай сцюдзёна. Кветкі на каштанах, як марозіва…
17.05.2013. Адзін за адным памерлі мастакі Нэлі Шчасная (80 гадоў) і Уладзімір Сулкоўскі (63 гады). Уладзімір шмат супрацоўнічаў з выдавецтвам “Мастацкая літаратура”, і я нядрэнна ведаў яго. Сёння даведаўся, што ў час хваробы жонка, думаючы пра яго здароўе, яму не давала маляваць і размаўляць па тэлефоне…
На Радаўніцу, ходзячы па Ракаўскіх могілках, з сястрой Валяй знайшлі магілу роднай сястры нашага дзеда Юзі Зінаіды Іванаўны Раманчык (1915 – 07.08.1985). Памятаю, як яна з сынамі прыязджала да нас у Пугачы. Звалі яе не Зінай, а Зенькай. Жанчынай Зенька была ёмкай. Магла выпіць добрую чарку, а потым добра пагаварыць і паспяваць. Памерла нечакана – скасіў інфаркт.
Побач з Зенькай пахаваны яе сын (нашага бацькі стрыечны брат) – Анастасій Мікалаевіч Раманчык (06.01.1934 – 13.06.1991). Дзядзьку звалі Стасем. Быў ён высокі і прыгожы. Побач з бабуляй Зенькай пахавана наша траюрадная сястра Наталля Анастасьеўна Раманчык (04.07.1967 – 01.07.1980). Тут жа недзе на Ракаўскіх могілках пахаваны яшчэ адзін сын Зенькі. На жаль, магілу мы з Валяй не знайшлі. Наш бацька апошнія гады і дні свайго жыцця нярэдка ўспамінаў сваю родную цётку Зеньку і яе сыноў і ўнукаў…
18.05.2013. З Людай хадзілі ў Музей Якуба Коласа, дзе ўдзельнічалі ў музейнай ночы “Святло ў акне”, прысвечанай стагоддзю з дня вяселля Якуба Коласа і Марыі Каменскай. Дзякуючы таму, што ўжо 25 гадоў жывём сям’ёй, мы з Людмілай разам з супрацоўнікамі і гасцямі музея яшчэ раз адзначылі сярэбранае вяселле і атрымалі пасведчанне пра наш юбілей. Акрамя нас, яшчэ былі чатыры сям’і, якія адважыліся на паўтор свайго вясельнага свята. Сярод нас быў мастак Анатоль Гармаза з жонкай і малой дачкой. Яны разам жывуць пяць гадоў. Пасля музейнага свята Анатоль запрасіў да сябе на працу ў офіс, дзе мы, юбіляры, хораша пасядзелі, радуючыся жыццю і добрай задуме дырэктара музея Зінаіды Камароўскай нас сабраць…
