Калонка паэта, празаіка, намесніка дырэктара выдавецтва «Мастацкая літаратура» – галоўнага рэдактара часопіса «Полымя», лаўрэата спецыяльнай прэміі Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь у галіне «Мастацкая літаратура», лаўрэата Нацыянальнай літаратурнай прэміі, нашага земляка Віктара Шніпа. Незабыўнае
26.04.2009. Нядзеля. Праз дзень Радаўніца. Некалькі дзён таму Людміла захацела на выхадныя выехаць за горад. І, каб не проста так ехаць, я прапанаваў з’ездзіць электрычкай у Дубравы на могілкі, дзе спачываюць мае сваякі і аднавяскоўцы. Паехалі з Максімам.
Ля могілак сярод шыкоўных машын стаяць, як сіроты, некалькі “Масквічоў” і “Волгаў”. А раней жа ўсе прыходзілі або прыязджалі на вазах…
На першай палавіне могілак, бліжэй да касцёла, пахаваны католікі, а на другой – праваслаўныя, сярод якіх і мае дзед з бабуляй.
Ідзём і чытаем надпісы. За адной аградай тры помнікі. На двух надпісы па-польску: “Багіна Мікалай.12.04.1907-22.06.1983.” і “Яўгенія Багіна. 20.12.1909-9.07.1998”. На трэцім сціплым помніку надпіс па-руску: “Багіна Марыя Лук’янаўна. 10.05.1912-14.11.1932. Памяць сына”, і тут жа каля самай зямлі свежы надпіс: “Багіна Эдуард Мікалаевіч. 30.01.1932-3.08.2006. Пахаваны ў г. Керч.” Мяркуючы па ўсім Марыя была першай жонкай Мікалая Багіны і, нарадзіўшы сына Эдуарда, хутка памерла, пражыўшы дваццаць гадоў. Пасля чаго Мікалай жаніўся з Яўгеніяй, якая яго перажыла на пятнаццаць гадоў. Сын Эдуард, відаць, моцна любіў маці хоць і зусім не ведаў яе, бо пасля смерці пажадаў, каб на маміным помніку было і яго імя…
Спыняемся каля помніка з белага мармуру. З фотаздымка на мяне глядзяць знаёмыя вочы хлопца: “Мяльгуй Леанід Іванавіч. 20.08.1962 – загінуў 15.05.1982.” Мы разам вучыліся ў Пугачоўскай васьмігодцы. Ён на два гады маладзейшы за мяне. І калі я не памыляюся — ён брат маёй аднакласніцы Таццяны, у якой 9.02.1970 года памёр бацька Ян Мяльгуй, каля якога блізка і пахаваны хлопец.
З ранейшых запісаў:
“…У аднакласніцы Танькі зімой памёр бацька. Было яму каля сарака. І нас, яе аднакласнікаў, павезлі на санях у Дубравы на могілкі. Дзень быў сонечны, нават крыху цёплы. Я ўпершыню бачыў, як памерлага чалавека закапваюць у зямлю і, едучы назад, думаў пра смерць. І раптам пачуў крык нашай настаўніцы: “Віця! Прымі пальцы!” У гэты момант нашы сані размінуліся з сустрэчнымі, але так, што ўдарыліся аб нашы і якраз тым месцам, за якое я трымаўся голай рукой. Болю не адчуў і нават не спалохаўся, калі з разбітых пальцаў на снежную дарогу закапала кроў…”
Тут жа непадалёку пахаваны: “Казлоўская Надзея Сямёнаўна. 7.05.1929-7.07.2006” і “Казлоўскі Віктар Сцяпанавіч. 5.01.1927-27.07.1983”. Гэта бацькі маёй аднакласніцы Алы Казлоўскай, у якой была эпілепсія. Вучылася яна не вельмі, і ў школе з ёй амаль ніхто не сябраваў. Жыла з бацькамі. Не ведаю, як яна і дзе цяпер. І наогул, ці жывая?
Магілы майго дзеда і бабулі: “Шніп Іосіф Іванавіч. 1911-5.10.1982” і “Шніп Праскоўя Андрэеўна. 27.06.1909-24.06.1992” знайшлі адразу.
З ранейшых запісаў:
“Мама з бабуляй Параскай сярпамі жнуць калгаснае жыта, бацька косіць, мой малодшы гадавалы брат спіць сярод снапоў, а я спрабую ўсім дапамагаць. Побач жнуць суседзі. Поле вялікае, і на ім у некалькіх месцах сярод збожжа віднеюцца яблыні, ігрушы і слівы. Бацька расказвае, што яны засталіся ад хутароў, і паказвае, дзе быў сад майго дзеда. І я іду па жыце ў наш сад сярод жыта, і ніхто не бачыць мяне…”
“Збіраючы грыбы, натрапіў на павешанага сабаку. Перапалохаўся. Ляжаў з тэмпературай, пакуль не прыйшла бабуля Параска і не пераліла праз юшку ў печы ваду і не дала мне папіць…”
Побач тры жанчыны фарбавалі аграду. І нам было няёмка, што мы прыйшлі без нічога — без лапаты, без фарбы, каб пафарбаваць, бо аграда ўжо крыху паблякла. Дастаўшы нож з сумкі, я пачаў выразаць траву на магілах, а Людміла вырываць. Успомнілася, што, калі хавалі дзеда, то быў вецер, і ён растрапаў яму валасы. Мяне папрасілі прычасаць дзеда. Я прычасаў сваім грэбнем і, калі хацеў пакласці яго назад сабе ў кішаню, мне сказалі, каб я яго пакінуў дзеду. Я паклаў грэбень дзеду ў кішаню піджака… На пахаванні бабы Параскі я не быў, бо яна апошніх гадоў дзесяць жыла ў сваёй дачкі, маёй цёткі Галі, з якой у нас пасля смерці дзеда не было сяброўства.
З ранейшых запісаў:
“Мой дзядзька Славік, набадзяўшыся па свеце, вярнуўся на нейкі час у Пугачы да бацькоў. Сыйшліся суседзі, каб паглядзець, якога гэта ён багацця навёз цэлую машыну. І калі ўбачылі, што выгружаюцца кніжкі, пасмяяліся і разышліся. Адзін я быў задаволены — дзядзька дазволіў мне сёе-тое выбраць сабе. І гэта была кніжка пра Гулівера…”
Людміла з Максімам засталіся каля магіл дзеда з бабуляй, а я пайшоў паглядзець, дзе і хто пахаваны. Куды ні глянь, усюды амаль усе знаёмыя, як у вёсцы, у якой я жыў у сямідзясятыя гады. А вось і магіла аднакашніка Максіма Танка, майго сваяка: “Бародзіч Уладзімір Ігнатавіч. 1907-1997” Побач магіла яго жонкі, сястры маёй бабулі Параскі: “Бародзіч Еўдакія Андрэеўна. 28.03.1918-1.04.1991”. Па сённяшні дзень шкадую, што, калі сустракаўся з Уладзімірам Ігнатавічам, і ён расказваў пра вучобу ў Беларускай гімназіі, то я нічога не запісаў і нават толкам не распытаўся. Праўда, выканаў яго просьбу перадаць прывітанне Максіму Танку, які не забыўся пра Уладзіміра Бародзіча. Калі я з краязнаўцам Міхасём Казлоўскім ездзілі да дачкі Бародзіча ў Раманы, то ад дачкі адно даведаліся, што бацька яе быў вельмі граматным. А старыя здымкі, якія ў іх былі, даўным даўно бацькі самі знішчылі, каб не было непрыемнасцей, калі Заходнюю Беларусь уз’ядналі з Савецкай Беларуссю…
А вось і магіла мужа стрыечнай сястры маёй мамы. На помніку напісана: “Шніп Іван Іосіфавіч. 1917-1998” і тут жа: “Шніп Валянціна Іосіфаўна. 1928-“. Многія робяць адзін помнік на дваіх. Валянціна Іосіфаўна жыве і сёння ў Пугачах. Яна была маёй настаўніцай беларускай мовы і літаратуры. Гэта на яе ўроку я даведаўся пра тое, што Янка Купала нарадзіўся ў Вязынцы, якая ў 10 кіламетрах ад нашай вёскі, і потым на летніх канікулах хадзіў да Купалы са сваімі вершамі. У свой час у Валянціны Іосіфаўны і Івана Іосіфавіча кватэраваў будучы літаратуразнаўца Павел Дзюбайла, які працаваў завучам у Пугачоўскай васьмігодцы. Пра гэта я даведаўся, калі неяк наважыўся падарыць ім свае кніжкі. Іван Іосіфавіч расказаў, што ў іх некалькі разоў быў дома Адам Мальдзіс, які прыходзіў да Дзюбайлы з Радашковічаў, дзе працаваў у раёнцы. Паўлу Дзюбайлу я тэлефанаваў. Ён увесь час думаў, што я сын Валянціны Іосіфаўны, і сам даўно хацеў звязацца са мной. На жаль, з Паўлам Кузьмічом мне не давялося сустрэцца і пагаварыць пра яго жыццё ў Пугачах, бо ён неўзабаве цяжка захварэў і памёр. Дзядзьку майго Івана Іосіфавіча звалі “Касірам”, бо ён усё сваё працоўнае жыццё прапрацаваў у калгаснай канторы. Чалавек ён быў адукаваны і разумны…
Спыняюся каля магілы суседа. “Лобач Віктар Андрэевіч. 26.09.1946 -30.10.1997”. Тут жа на помніку: “Зінаіда Іванаўна.17.04.1938 —” Жонка жыве, а яго — няма. Віктар Андрэевіч па маладосці нейкі час працаваў у адным з мінскіх тэатраў. Зразумела, артыстам ён не быў, але шмат што мне расказваў пра тэатральнае жыццё, а я, такі-сякі, пазабываўся і цяпер шкадую, што нічога не запісаў…
Спыняюся. На помніку напісана: “Пралат Сяргей Міхайлавіч. Жыў 97 год. Памёр 29.04.1983”. Успомніўся верасень 1980 года. З бацькам і дзядзькам Струмілам косім дзялкі каля Татарскіх. Непадалёку косіць абмежкі каля хаты Пралаціха — нявестка дзеда Сяргея. Закончыўшы сваю касьбу, мы вырашылі дапамагчы жанчыне. Яна не адмовілася і, пакуль мы касілі, падрыхтавала пачастунак. Не здымаючы зімовай шапкі, з намі за стол сеў і дзед Сяргей. Крыху выпіўшы, стары пайшоў і лёг на ложак, дзе ўсё нешта бубнеў сабе пад нос. Тады мы вельмі добра пасядзелі, што мне давялося валачы дамоў і бацьку і дзядзьку Струмілу…
Іду сярод магіл далей. А вось і ўнук Сяргея Міхайлавіча пахаваны. На драўляным крыжы напісана: “Пралат Анатоль Уладзіміравіч. 5.11.1957 —20.06.2006”. Прайшло тры гады, а помніка ўсё яшчэ няма. Відаць, няма каму паставіць. Ці быў Толя жанаты ці не — не ведаю. Успомнілася Пугачоўская школа. Шымель Зоя. У яе, маю аднакласніцу, былі многія хлопцы закаханыя. Сярод іх і я, і Толя Пралат…
З ранейшых запісаў:
“У шостым класе я закахаўся ў аднакласніцу Зою Шымель з Еленкі. Напісаў цэлую кучу вершаў пра каханне і паслаў ёй па пошце. Чакаў пісьма ад дзяўчыны цэлы месяц. Не дачакаўся і стаў ёй пісаць пісьмы з вершамі амаль кожны дзень. У класе хлопцы смяюцца з мяне, а Зоя і не глядзіць у мой бок… І закончыў я школу, і раз’ехаліся мае аднакласнікі, хто куды. Зоя Шымель трапіла ў Маладзечна. Доўгі час мне хацелася адшукаць яе, але недзе ў 1980 годзе, зімой, мне расказаў бацька пра тое, як ён быў у Еленцы ад калгаса і купляў для кароўніка ў людзей сена. Якраз прадалі сена і бацькі Зоі Шымель. За чаркай разгаварыліся. І даведаўся мой бацька пра тое, як я пісаў у школе для Зоі вершы, і што яна цяпер замужам, і малое, якое бегае ў хаце – гэта Зоіна дзіця…”
Іду далей. Зноў знаёмае прозвішча. На помніку напісана: “Сівіцкія Наталля Ігнацьеўна. 1924-11.12.2003. Генадзій Паўлавіч. 24.06.1960-29.09.2002.” Гена быў маім аднакласнікам. На ўроках фізкультуры мы стаялі побач — ён апошні, а я — перадапошні. І калі я быў па вушы закаханы ў Зою Шымель і пра гэта, мне здавалася, ніхто не ведае, а ведалі ўсе, да мяне з прапановай перадаваць запіскі звярнуўся Гена. Ён якраз жыў у Еленцы па-суседску з Зояй. Я скарыстаўся прапановай Гены, і ён мае запіскі перадаваў дзяўчыне. Праўда, адказаў ад Зоі я так і не дачакаўся. Хаця мне было дастаткова таго, што Гена расказваў пра рэакцыю Зоі на мае пасланні… Пасля школы Гена Сівіцкі працаваў на трактары ў нашым калгасе і нярэдка дапамагаў маім бацькам, кажучы: “Я ж з вашым Віцем вучыўся ў адным класе і мы сябравалі…”
… Я шмат чаго хацеў зрабіць для сваіх землякоў, але, на жаль, і па сёння, акрамя вершаў і празаічных зацемак пра іх, нічога для іх не зрабіў, нават не пачаставаў. І цяпер, ходзячы сярод магіл, я не плачу, а сам сабе ў думках паўтараю: “Вы ўжо дома, а я яшчэ ў гасцях…”
А вось і мой сусед, сябрук дзяцінства. На помніку: “Балотнік Аляксандр Іванавіч. 29.05.1960-1.01.2007.”
З ранейшых запісаў:
“Патэлефанаваў у вёску. Ад мамы даведаўся, што мой аднакласнік Сашка Балотнік памёр. Памёр недарэчна — задушыўся куском сала, якое, добра не перажаваўшы, спрабаваў праглынуць…”
Пасля смерці маці Сашка застаўся адзін у хаце. Запусціў усю гаспадарку. Часамі, відаць, і галадаў, бо мая мама казала, што прасіў пазычыць то сала, то грошай. Апошнія гады жыцця па некалькі месяцаў у год быў без працы.
З ранейшых запісаў:
“1974. З Сашкам Балотнікам каля Татарскіх ловім у рачулцы рыбу. Рыба зусім дробная, але клюе добра. З боку Пугачоў набліжаецца навальнічная хмара. Навокал цямнее, гром грыміць, але мы не спяшаемся ўцякаць. І толькі, калі пачаўся дождж, мы хапаем вудачкі і, сагнуўшыся, нібыта на нашых плячах вялікія мяшкі, поўныя страху, спачатку шпаркімі крокамі, а потым і бягом вяртаемся дахаты. Маланкі жахліва асвятляюць наваколле, гром так грыміць, нібыта расколваецца неба, а з яго падаюць вогненныя камяні. Дождж, як празрысты лес, праз які ледзьве бачна тое, што наперадзе. Але мы бяжым праз гэты лес дажджу, забыўшыся пра рыбу, і шэпчам: “Божа… Божа… Божа…”
Дзядзька Славік аддаў мне стары акардэон. Я на ім некалькі гадоў пілікаў і так толкам не навучыўся іграць. А Сашка, гледзячы на мяне, выпрасіў у бацькоў купіць сабе гармонік. І праз некалькі тыдняў Сашка ўжо іграў у клубе на танцах…
З ранейшых запісаў:
“У час паводкі, начытаўшыся “Палескіх рабінзонаў” і падгаварыўшы суседскіх хлопцаў павандраваць, сцягнуў з будоўлі скрыню, у якой размешвалі цэмент. Амаль цэлы дзень залівалі смалой дзіркі. Нават прыдумалі назву свайму чаўну — “Бал-Шні-Бал-Рут”(скарочаныя прозвішчы нашай чацвёркі). Нанач пабаяліся плыць, і таму пакінулі прасмаленую скрыню ў кустах на невялічкім астраўку ў балоце. Раніцай, уцёкшы ад бацькоў, па дарозе да свайго чаўна, сустрэлі будаўніка, які валок сваю прасмаленую скрыню і лаяўся…”
У Сашкі Балотніка дома было шмат кніжак. Колькі я не прасіў яго даць мне што-небудзь пачытаць, ён так і не даў нічога, гаворачы: “Гэта кніжкі маіх сясцёр…”. І ўсё ж сёе-тое я ў Сашкі вымяняў на сцізорык, які ўзяў без спросу ў свайго бацькі…
З ранейшых запісаў:
“Мне хацелася мець сваю бібліятэку. І я пачаў паціху выкупляць у сяброў кніжкі. Аднак мая бібліятэка збіралася вельмі марудна. І тут мне мой аднакласнік Сашка параіў украсці з калгаснай бібліятэкі пару кніжак, якія мне найбольш хочацца мець. А ў мяне на той час не было ніводнай кніжкі вершаў. І пайшоў я з Сашкам на злачынства. Пакуль мой сябар размаўляў з бібліятэкаркай, я ўзяў з паліцы зборнік вершаў Міхася Чарота і схаваў за пазуху. На большае не адважыўся…”
Сашка, як і я, і як Толя Пралат, быў закаханы ў Зою Шымель. І, здаецца, ён і Зоі падабаўся. І дзіва што, бо Сашка быў і вышэйшы за нас, і спрытнейшы, і за словам у кішаню доўга не лазіў… І, калі Сашка даведаўся, што я закаханы ў Зою, то ён мне прызнаўся, што і яму Зоя вельмі падабаецца. І каб мы пра Зою ніколі не забыліся, Сашка прапанаваў выкалаць іголкай з тушшу на руках імя дзяўчыны. Я сам выколваў імя Зоі на левай руцэ. Не атрымалася. І цяпер ад той наколкі засталася толькі адна кропачка. Убачыўшы, што ў мяне нічога не атрымоўваецца, Сашка сам зрабіў мне наколку на правай руцэ: “ШЗ”. Сабе ж ён выкалаў: “ЗОЯ”… Магчыма, Сашка любіў Зою ўсё сваё жыццё. Памёр жа ён, ні разу не быўшы жанатым. Магчыма, і Анатоль Пралат быў адналюбам…
(Працяг будзе).
