Калонка паэта, празаіка, намесніка дырэктара выдавецтва «Мастацкая літаратура» – галоўнага рэдактара часопіса «Полымя», лаўрэата спецыяльнай прэміі Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь у галіне «Мастацкая літаратура», лаўрэата Нацыянальнай літаратурнай прэміі, нашага земляка Віктара Шніпа. Незабыўнае
25.05.2010. У Дуброўскай бібліятэцы мяне і маіх сваякоў Леаніда Жыткевіча і Анатоля Блашчыцына чакалі і сустрэлі вельмі ветліва. Жанчыны адразу паскардзіліся, што кніжак у іх толькі шэсць тысяч. Тут жа ўспомнілася хатняя бібліятэка пісьменніка Янкі Сіпакова, у якой 10 тысяч тамоў. На стэндзе выстаўлены кнігі па гісторыі Беларусі. Сярод іх – маленькая танюсенькая кніжачка вершаў Вячаслава Міхасёнка, які жыў і працаваў у Дубровах у школе. На самым відным месцы “Даныя ўзросту вёсак на 2010 год”: “Дубровы – 557 г., Еленка – 219 г., Бортнікі – 363 г., Навасёлкі – 219 г., Гойжава – 307 г., Кайцені – 259 г., Пазнякі – 210 г.” Думаю, што і маім Пугачам недзе пад 300 гадоў, а мо і болей. “А колькі кіламетраў ад вас да Еленкі?” – пацікавіўся я. “Кіламетры тры”, – адказала бібліятэкарша і тут жа дадала: “Я ведаю, што там нарадзілася Ваша аднакласніца Зоя Шымель, пра якую Вы ўзгадваеце ў сваіх творах пра каханне”. “Так. А ці не ведаеце Вы, дзе цяпер Зоя?” – запытаўся я. “Не ведаю. Але я распытаюся ў свайго сваяка, які жыве ў Еленцы”, – абяцала жанчына і прапанавала папіць гарбаты. Мы ветліва адмовіліся. І толькі пераступілі нагой за парог, як нас перастрэў на ровары загарэлы мужчына. Гэта спецыяльна прыехаў, каб пазнаёміцца са мной, аднакласнік Анатоля і Леаніда Косця Лёля, які да пенсіі быў адным з мясцовых начальнікаў…
Каля маіх Пугачоў ёсць мясціна, якая і па сённяшні дзень называецца Хмарышкі. Раней там быў маёнтак, дзе жыў пан Хмара. Яшчэ гадоў трыццаць назад там быў сад і зарослыя травой фундаменты вялікіх будынкаў. Па сённяшні дзень захавалася возера, у якім водзіцца рыба. І, відаць, гэты наш пан быў адным з нашчадкаў Адама Хмары, які ў Дубровах больш за дзвесце гадоў назад збудаваў касцёл Унебаўзяцця Найсвяцейшай Марыі Панны.
26.05.2010. У канцы ліпеня 1919 года Дубровы апынуліся пад панскай Польшчай. Потым палякі адступілі, і Дубровы былі заняты Чырвонай арміяй, але ненадоўга, і паводле Рыжскай дамовы ад 18 сакавіка 1921 года па 1939 год Дубровы сталі прыгранічным мястэчкам. У той час недалёка ад цэнтра вёскі Дубровы па правым боку дарогі Дубровы – Гарадок, на ўзгорку, дзе цяпер хаты Софіі Салавей і Івана Салаўя, стаялі кашары. Так называлася польская пагранічная застава. Мяжа праходзіла паміж вёскамі Уша і Туркаўшчына, за 4 кіламетры ад Дуброў. У кашарах былі казарма, канюшня, лазня, сталоўка, скляпы і іншыя гаспадарчыя пабудовы. Каб пракарміцца, салдаты для сябе гадавалі свінней і кароў. Пабудовы стаялі на моцных фундаментах. Некалькі фундаментаў захавалася да нашага часу, бо калі з хутароў пачалі ссяляць гаспадароў у вёску, то хутаране пабудавалі свае дамы на іх, а так усё было разбурана і знішчана…
28.05.2010. З сённяшняга “ЛіМа” даведаўся, што памёр пісьменнік Яўген Міклашэўскі. Гэта ён сказаў Людміле Рублеўскай перад яе ад’ездам у Маскву на вучобу ў Літінстытут, каб, калі ўзнікне якая праблема, зайшлася за дапамогай да Шніпа. І яна зайшлася дзеля цікавасці, і цяпер у яе куча праблем…
Пасля наведвання Дуброўскай бібліятэкі Леанід Жыткевіч завёз мяне з Анатолем Блашчыцыным да сябе ў Навасёлкі паабедаць. Нас сустрэла ветлівая гаспадыня, якая прадставілася: “Глафіра”, а я ці то ад стомы, ці проста недачуў, падпісваючы кніжкі, напісаў: “Шаноўным Леаніду і Графіні…” Праўда, тут жа паправіўся, а хаця б і мог пакінуць, як напісаў, бо Глафіра, сапраўды, крыху падобная на графіню…
Ідучы па Навасёлкаўскай вуліцы да старых уніяцкіх могілак, я звярнуў увагу, што каля плота адной хаты месціцца невялічкая ўтравелая балаціна, ад якой прама па вуліцы метраў сто цячэ вада, а потым па пракапанай канавіне сцякае праз поле да рачулкі. Падумалася, што гэта вада з прарванай водаправоднай трубы, да якой нікому няма справы, але Леанід Жыткевіч, нібы здагадаўшыся, пра што я думаю, сказаў: “Гэта крыніца. Яна цячэ круглы год…”
29.05.2010. Сёння майму сябру дзяцінства і суседу Сашку Балотніку было б 50 гадоў. Ён быў здаравейшы за нашых аднакласнікаў, і ўсе яго баяліся. Пабойваўся і я, але сам Сашка ніколі да мяне не чапляўся. Недзе гады чатыры назад, калі я прыязджаў у вёску і корпаўся ў градах, да плота падышоў Сашка і папрасіў пазычыць тысячу. Я даў яму пяць. І гэта была наша апошняя сустрэча. Ён памёр у адзіноце 1 студзеня 2007 года…
У Навасёлках ад хаты Леаніда Жыткевіча да месца, дзе пахаваны французскія салдаты, што загінулі ў 1812 годзе, метраў трыста. Праз хвілін дзесяць я, Леанід і Анатоль Блашчыцын з кургана разглядаем наваколле. Прыгожа. Пытаюся: “А тут раскопкі былі?” “Не. Тут ніхто не капаўся. А, відаць, калі капануць на метры тры, то можна натрапіць на французскія косці”, – адказвае Леанід і, паказваючы рукой удалеч на зарослую ельнікам гару, кажа: “А там замчышча. На гары і сёння ёсць вялікі роўны пляц, на якім, кажуць, стаяў вялікі і непрыступны замак”. Збіраемся ісці да замчышча, але нечаканы навальнічны дождж парушае нашы планы…
30.05.2010. З нашага пад’езда выйшла жанчына ў белым касцюме і села на лавачку. Праз хвілю яна ўсхопліваецца са смехам: “Вова! Вова, адчыні дзверы!” З пад’езда выходзіць дзяўчынка гадоў трынаццаці: “Мама, што здарылася?” “Я тут пульт ад тэлевізара знесла!” – адказвае маці і чуе ад дачкі: “Трэба было ад дзядзькі Вовы тэлевізар забраць!” Выходзіць Вова і слухае тлумачэнне: “Я твой пульт ад тэлевізара пераблытала са сваім мабільнікам, які такога ж колеру і памеру…”
01.06.2010. Памёр Андрэй Вазнясенскі. Узгадалася мая першая сустрэча з паэтам у бары Цэнтральнага дома літаратараў у Маскве. Гэта быў 1986 год. Мы, сябры-аднакурснікі, прыйшлі ў бар і, убачыўшы Вазнясенскага, тут жа кінуліся да яго. Ён быў з жонкай, з якой пазнаёміў нас. Потым мы пілі за кошт паэта і закусвалі бутэрбродамі з чырвонай ікрой. Адзін перад адным цытавалі ягоныя вершы. Паэт усміхаўся…
02.06.2010. Аспірант Літінстытута Андрэй Тусічышны сябраваў з артыстам Мікалаем Карачанцавым і часта мне расказваў пра яго. Даведаўшыся, што я са сваёй Людмілай ніяк не магу купіць білеты ў “Ленком”, Андрэй прапанаваў пазнаёміць нас з Карачанцавым. І ўжо была назначана сустрэча з артыстам, і мы ўжо амаль сабраліся ісці, але я, падумаўшы: “Не хапала мне яшчэ, каб Карачанцаў адбіў у мяне маю дзяўчыну!”, не павёў Людмілу ў “Ленком”…
Заходжу ў кабінет да паэта Віктара Гардзея. Гляджу, а ён ужо каторы дзень займаецца не планавай працай – чытае вершы Міхася Рудкоўскага. Прывітаўшыся са мной, Віктар паведаміў: “Хачу падрыхтаваць да выдання ў серыі “Беларуская паэзія ХХ стагоддзя” томік вершаў Міхася. Калі мы такіх хлопцаў, як ён, не выдадзім, дык ніхто пра іх не ўспомніць! Вось мы выдалі год назад кніжку Міколы Федзюковіча, а сёння ўжо яго паставілі ў пазакласнае чытанне…” Нічога не сказаўшы, я ўзяў адну з тоненькіх кніжак Міхася Рудкоўскага і пачытаў з яе некалькі вершаў. “Колькі ён пражыў?” – запытаўся я. “Усяго 53 гады…” – адказаў Віктар. І я, яшчэ прачытаўшы пару твораў паэта, пайшоў у камп’ютарную, дзе набіраецца перспектыўны план выдавецтва на 2011 год, і ў яго ўпісаў кніжку Міхася Рудкоўскага, якую рыхтуе Віктар Гардзей…
04.06.2010. Цэлую ліпеньскую ноч бушавала навальніца. Страшна грымеў гром і жахалі маланкі. На вуліцы пад віхламі ў калюжынах валяліся абламаныя галіны, і я, шасцігадовы хлапчук, ідучы па Лягезах гуляць да Сашкі Баранова, месцамі з цяжкасцю прабіраўся праз іх. Калі ўжо заставалася да хаты сябра метраў сто, я спыніўся перад велізарнай паваленай ліпай. Выдзертыя з зямлі карэнні, як змеі велічынёй па некалькі метраў, грэліся на сонцы. Каля кроны паваленага дрэва стаяў Сашка і нешта разглядаў у траве. Заўважыўшы мяне, сябра паклікаў: “Ідзі сюды! Паглядзі, што я знайшоў!” Пералезшы праз мокры і слізкі ствол ліпы, я падбег да Сашкі, спадзеючыся ўбачыць нешта прыгожае. У траве ляжаў вялікі чорны груган, і па яго вялікіх расплюшчаных вачах поўзалі зялёныя мухі…
Ідучы дамоў па вуліцы праз дождж, узгадаў свае радкі: “Гэты дождж, як пачатак патопу, што затопіць і змые Еўропу…” І канцоўка: “Дождж ідзе, але ён перастане, сонца з хмараў усё-ткі прагляне, бо ў Еўропе стаіць мая хата, дзе жывуць мае мама і тата”. Яшчэ жывуць…
Учора, ідучы дахаты, зайшоўся ў Петрапаўлаўскі сабор на Нямізе. Пачытаў малітву за здароўе родных, паставіў свечку. І сёння зайшоўся ў храм. Памаліўся, паставіў свечку. І на змрочнай вуліцы адчуў цеплыню ў халодным дажджы…
05.06.2010. Цэлы дзень была мяцеліца, і вечарам аўтобус з Мінска ў вёску не прыйшоў. Раніцай, узгрузіўшы на санкі напакаваныя сумкі і торбы свежанінай, мама павяла мяне і зяця Віцю на караблянскі аўтобус у Кудзяўцы. Там заўсёды зімой расчышчана дарога, але да яе трэба ісці тры кіламетры. І мы пайшлі праз цемру па бездарожжы. Мама час ад часу ўсё хапалася дапамагчы нам цягнуць гружаныя санкі, якія і пустыя важаць кілаграмаў дваццаць. Недзе праз гадзіну мы дабраліся да прыпынку. Не паспелі аддыхацца, як прыйшоў аўтобус. Завалокшы свае сумкі і торбы ў яго, мы паехалі ў Мінск, а мама, памахаўшы нам на развітанне рукой, пацягнула праз мяцеліцу пустыя санкі дамоў…
Мне гадоў дзесяць. На балоце каля Хмарышак бацьку і дзеду дапамагаю капаць торф. Людзей навокал шмат, і не толькі з Пугачоў. Усе стараюцца, каб паспець да дажджоў нарыхтаваць паліва на зіму.
Падсохлы торф возім на кані дамоў, дзе складаем у паветку. Глыбокія, недзе па тры метры, тарфяныя ямы на працягу некалькіх дзён напаўняюцца рудой балотнай вадой. У некаторых мінулагодніх ямах цвітуць белыя гарлачыкі. Я спрабую нарваць іх, каб прынесці дамоў, але, паслізнуўшыся, трапляю ў ваду. І мне ніхто не дапамагае вылезці, бо ўсе капаюць торф… Вылажу сам…
У Пугачах Лёнек Шніпоў некалькі чалавек. У аднаго з іх клікуха Шнапс. Ён старэйшы за мяне на гадоў дзесяць, і калі яшчэ я хадзіў у Пугачоўскую школу, то Шнапс ужо жыў і працаваў у сталіцы. Ён быў мадняком і здаравяком. Прыходзячы ў клуб на танцы, Лёнька паводзіў сябе, як кароль, і ўсе стараліся дагадзіць яму, абы толькі не пачалася бойка. Я Шнапса баяўся. І неяк, калі я ўжо жыў у Мінску і друкаваўся, мы сустрэліся адзін на адзін на вячэрняй вуліцы ў Пугачах. “Здароў, Віцёк!” – павітаўся Шнапс. “Добры дзень…” – няўпэўнена адказаў я. “Чытаў твае вершы. Малайчына!” – сказаў Лёнька і пачаў распытвацца пра мае адносіны да паэзіі Вазнясенскага, Еўтушэнкі, прозы Караткевіча. Я нешта яму адказваў, а сам думаў, каб як хутчэй развітацца са Шнапсам. Лёнька ж не адставаў ад мяне і праз хвілін дзесяць нашай размовы прапанаваў пайсці да яго дахаты паслухаць замежную музыку. Не ведаю, чым бы закончылася мая сустрэча са Шнапсам, калі б у гэты час не ішла мама з кароўніка і, убачыўшы мяне, не паклікала дамоў…
У Дуброўскай школе Шнапс быў самым непаслухмяным вучнем. На перапынках гойсаў па калідорах, як угарэлы, а на ўроках перашкаджаў і вучням, і настаўнікам. Настаўніцкія крыкі “Выйдзі з класа!” на Шнапса не дзейнічалі. Недзе ў класе шостым на адным з урокаў Лёнька давёў настаўніка фізікі да поўнага шаленства, што той, не змогшы выцягнуць вучня з-за парты, схапіў яго разам з партай і выкінуў на школьны калідор. На парце, як на санках, Лёнька праехаў метраў дзесяць…
07.06.2010. Мне гадоў пяць. Стаю на гасцінцы на Русакі і назіраю, як воз, у які запрэжаны прыгожы белы конь, пыльна праімчаўшыся побач, падымаецца пад гару. І раптам у метрах ста ад мяне ад воза адвальваецца кола і, падскокваючы, коціцца з гары прама на мяне. “Уцяка-а-а-ай!” – чуецца з воза крык цёткі. “Трыма-а-а-ай!” – крычыць дзядзька. А я стаю, як укапаны. А кола ўсё бліжэй і бліжэй…
Пасля абеду да мяне прыйшоў новы аўтар гадоў трыццаці. З пакета дастаў ладную папку і працягнуў мне. “Вершы?” – пацікавіўся я. “Ага…” – адказаў наведвальнік. Развязваючы тасёмкі на папцы, мне чамусьці падалося, што, як толькі я разгарну рукапіс, з яго адразу вылятуць рознакаляровыя матылі. І матылі вылецелі, а ў папцы засталіся вершы. Вершы добрыя. Малады чалавек пасля васьмі класаў працуе на будоўлі каменшчыкам. Раней свае творы нікому не паказваў. Не было часу. На развітанне, пахваліўшы маладога паэта і растлумачыўшы, чаму мы не можам цяпер выдаць яго кніжку, параіў яму пакуль што звярнуцца ў часопіс “Нёман”. Паэт пайшоў, а ў маім пакоі засталіся лётаць матылі з ягонай папкі…
10.06.2010. Тэлефонны званок: “Вас турбуе жонка драматурга Аркадзя Маўзона. Хачу даведацца пра яго п’есы, якія гадоў дваццаць ляжаць у выдавецтве. Ці можна іх забраць?” Пачуўшы, што рукапіс можна забраць, жанчына паскардзілася, што з-за Дударава нікуды не прабіцца, і пра драматургаў, якія памерлі, усе забыліся. Гаворым доўга і шчыра. Жанчыне 92 гады, і яна яшчэ цікавіцца ўсім, што адбываецца ў беларускай культуры. На развітанне запыталася, як мяне завуць. “Віктар Шніп” – адказаў я. “Шнік?” – перапыталася жанчына. “Шніп!” – паўтарыў я. “Шнір?” – “Шніп!” “Шніл?” – “Не! Шніперзон!” – “А-а-а! Шніперзон. Вельмі прыемна!” – нарэшце пачула мая суразмоўца.
12.06.2010. Узгадалася. Гадзіны чатыры ночы. Цемра непраглядная. З аднакласнікамі вяртаюся з Еленкі з танцаў. Дарога праз лес. Страшна, бо здаецца, што навокал за намі сочаць вурдалакі, якія ў любы момант могуць напасці на нас. І мы ідзём моўчкі і не азіраючыся. І ў мяне перад вачамі, як ікона, постаць аднакласніцы, з якой я танцаваў…
Непадалёк нашага дома ёсць невялікі парк, які ўсе называюць Мухляй. У парку існуе вадаём. Яшчэ гады тры назад яго рэгулярна чысцілі ад смецця, і ў спякотныя дні ў ім купаліся дзеці і падвыпітыя дарослыя. Побач з вадаёмам на беразе стаяў жалезны, пафарбаваны ў сіні колер, стэнд, які папярэджваў, што купацца нельга. На стэндзе была інфармацыя, з якой можна было даведацца, у які год і колькі чалавек патанула. Цяпер стэнда няма. Ніхто не купаецца, а ў вадаёме плаваюць дзікія качкі і пух ад таполяў. А нядаўна сярод ціны і смецця зацвілі жоўтыя гарлачыкі…
