Калонка паэта, празаіка, намесніка дырэктара выдавецтва «Мастацкая літаратура» – галоўнага рэдактара часопіса «Полымя», лаўрэата спецыяльнай прэміі Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь у галіне «Мастацкая літаратура», лаўрэата Нацыянальнай літаратурнай прэміі, нашага земляка Віктара Шніпа. Незабыўнае
1968. Бацька яшчэ зацемна разараў градак дзесяць бульбы на сотках, што каля канюшні. Сястра пайшла ў школу, а я з мамай – выбіраць бульбу. Градкі доўгія-доўгія, і на полі так холадна, што я амаль ледзянымі пальцамі ледзьве дзяру свежыя скібы зямлі. Дзяру і плачу. Маме сваіх слёз не паказваю… Цяпер успамінаю той час і не магу дадумацца: «Чаму так позна выбіралі бульбу?»
1970. Непадалёку Пугачоў на пясчаным узгорку сярод купкі старых дрэў – ямы, у якія на зіму многія вяскоўцы ссыпаюць бульбу. У нас – дзве, бо ў некаторыя гады ў адну яму ўся выбраная бульба не ўлазіць. Перад тым, як насыпаць ямы, бацька іх ачышчае ад смецця, мяняе прагнілыя дошкі. І я заўсёды дапамагаю – апускаюся ў яму і насыпаю ў вядро, прывязанае да вяроўкі, пясок са смеццем. Бацька выцягвае, і калі вядро амаль падымаецца, на нейкі момант у яме цямнее, і мне робіцца страшнавата. Але я не баюся, бо са мной бацька…
1970. Маці на кароўніку, бацька пайшоў рыхтаваць да зімы яму пад бульбу. Мне дзесяць гадоў, і я, вярнуўшыся са школы, надумаў выкапаць пад сцяной хаты яму, каб ссыпаць сваю бульбу, якую тут жа ля хаты садзіў, гуляючы ў гаспадара з сястрой і братам. Выкапаў яму недзе каля метра глыбінёй, а ў яе наклаў рубероіду і падпаліў, каб зямля пахла дымам, і зімой нашу бульбу не з’елі мышы. Вогнішча разгарэлася хутка, і чорны дым з чырвонымі языкамі агню папоўз па сцяне хаты. Не ведаю, чым бы скончылася маё выгнанне мышэй з будучай ямы пад бульбу, калі б дарослая суседчына дачка не ўбачыла, чым гэта я займаюся, і не прыбегла, і не прагнала мяне ад агню. Я ўцёк у Гаік і сядзеў там, пакуль мае сястра і брат не знайшлі і не супакоілі мяне тым, што хата не згарэла. На другі дзень мама прыводзіла нейкага хлопца ў шапцы – вайскоўца, які казаў, што ён міліцыянер, і, калі я буду зноў паліць хату, ён мяне забярэ ў «іспалніцельную калону». Я напалохаўся незразумелай «іспалніцельнай калоны», але толькі на пару дзён, бо хутка ў садзе падпаліў кучу апалага лісця і сухога ламачча. Праўда, дыму было мала…
1973. Поўнае вядро бульбы ледзьве падымаю над сабой, каб падаць яго на машыну. Мне даўно хочацца быць там, у кузаве, але на машыну які ўжо дзень настаўнікі адпраўляюць толькі старэйшых хлопцаў. Не паспяваю адысціся ад машыны, як на мяне з кузава падае маё ўжо апарожненае вядро. Удар не вельмі моцны, але я плачу. Плачу больш ад крыўды, чым ад болю…
1973. Дапамагаць абганяць бульбу бацька заўсёды браў мяне. І пакуль я быў хлапчуком, ён садзіў мяне на каня. Напачатку мне было страшна – баяўся зваліцца, але з часам прывык і ўжо, кіруючы канём, уяўляў сябе рыцарам, які вяртаецца з бітвы…
1974. Усёй школай выбіраем калгасную бульбу. Бясконца які ўжо дзень цярусіць халодны дождж. На полі, як на балоце. І мы, дзеці, і нашы настаўнікі ўсе прамоклыя і выпацканыя. Але адзін перад адным навыперадкі гонім даўжэзныя градкі, раскапаныя бульбакапалкай. Грошай нам за працу ніхто не заплаціць. І мы на гэта не спадзяёмся, бо нам хапае гарбаты з батонам, якімі нас корміць калгас. Дамоў вяртаемся стомленыя, і ўжо ўсе як нядаўна хацелі выбіраць бульбу, так цяпер хочам хутчэй пайсці ў школу вучыцца…
1975. Накапаўшы вядзерца маладой бульбы, іду ў свой любімы Гаік. Раскладаю вогнішча. Спачатку яно дыміцца, бо Гаік – балацяная мясціна, а потым добра разгараецца, што толькі паспявай падкладаць сушняк. Люблю адзін сядзець каля вогнішча. Праўда, камары не даюць спакою, нібыта ім не падабаецца мая адзінота. Напёкшы бульбы і крыху з’еўшы, нясу дахаты. Частую родных. І бацька з маці не злуюцца, што без пары капаю маладую бульбу…
1975. Мама, працуючы на кароўніку, прынесла з працы кошык незвычайнай бульбы, якую прывезлі ў калгас, каб карміць кароў. Бульба была амаль уся вялікая, у тонкім налёце гліны і ў чырвонай лушпіне. Бацька, убачыўшы бульбу, сказаў: «Кубінская!..»
1976. Страх быць засыпаным зямлёй у яме з бульбай у мяне быў і ў Пугачах… І як я радаваўся, калі бацькі адмовіліся ад ям і пачалі на бульбянішчы каля хаты рабіць бурт, куды ссыпалі насенку…
1999. У падвал з Лёнем Шчарбінскім прывезлі з вёскі чатыры мяхі бульбы. Амаль да Новага года я купляў бульбу каля крамы ў людзей, каб потым пазней есці сваю. Купленая бульба была гэткая ж смачная, як і прывезеная мной ад маці. А неяк не купіў, і жонка загадала прынесці бульбы хаця б вядзерца з падвала. Пайшоў да свайго закутка, запаліў святло і бачу… выламаныя дзверы, раструшчаную цэглу і ніводнай бульбінкі. І адразу ўспомніўся сусед Сашка і яго маці Света з чацвёртага паверха, якія апошнія тры месяцы ні разу не звярталіся да мяне пазычыць грошай на пляшку.
2003. Касіць бульбоўнік я не любіў, і рабіць гэта мама мяне не вельмі прымушала. І ўсё ж я касіў – дапамагаў бацьку. Нейкі час скошаны бульбоўнік, які крыху падсох, разам з саломай прапускалі праз сячкарню. Сечка атрымлівалася залаціста-зялёнай і духмянай. Карова асабліва не кідалася яе есці, але лепшага часта не было і… Потым, калі пачалі сеяць канюшыну, бульбоўнік скарыстоўвалі на подсціл. Цяпер, калі дастаткова і канюшыны, і саломы, бульбоўнік, які перамешаны з макрыцай і розным асотам, збіраем з бацькам на воз і вывозім у Гаік. Так робяць амаль усе ў вёсцы, і побач з ляском збіраюцца цэлыя горы непатрэбнага бульбоўніку. Ён сохне, гніе і, перазімаваўшы, вясной ляжыць чорны, як вугаль. Часам ён ляжыць да восені, але часцей яго летам спальваюць дзеці. Дым, які распаўзаецца ад чорных куч, напамінае пра мінулую восень, якая была ўжо даўно, але, дзякуючы дыму, яна ажывае на час, пакуль гарыць бульбоўнік…
2005. З Лёнем Шчарбінскім, маім даўнім сябрам, і яго жонкай Людмілай дапамагаем маім бацькам выбіраць бульбу. І не першы раз. На полі ветрана і ўжо добра пахне восенню. Бульба выдалася дробнай. Але бачу і адчуваю, што маіх бацькоў гэта не вельмі засмучае. І я ведаю чаму. А таму, што ў мяне ёсць сапраўдныя сябры, якія не толькі з’яўляюцца, каб пасядзець у святочным застоллі, але і прыязджаюць дапамагчы выбраць маім бацькам бульбу. На жаль, Лёню я не магу дапамагчы – бацькі яго даўно памерлі…
2006. Які ўжо раз сніцца восень. Збіраюся з аднакласнікамі ісці выбіраць бульбу. Апранаюся як цяплей, бяру вядро… і прачынаюся. І радасна, што гэта толькі сон, і сумна, што верасні майго дзяцінства далёка-далёка, як у небе зоркі, якія як рассыпаная бульба…
2007. Цвіце бульбоўнік. Над белымі кветачкамі лётаюць пчолы. З бацькам сяджу на прызбе хаты, і мне добра, бо я дома…
18.09.2009. Сніўся сон. Я ў вёсцы ў бацькоў. За соткамі, на якіх выбрана бульба, бачу брата, які садзіць маленькія дрэўцы. Падыходжу да яго і пытаюся: “Навошта псуеш лужок?” – “А тут мы ўжо болей траву не будзем касіць!” – адказвае брат, і я, дастаўшы з кішэні каштан, пачынаю для яго капаць ямку. Пасадзіўшы каштан, з братам вяртаюся з лугу на вялікім возе сена. Брат кіруе канём, а я сяджу на сене ззаду і гляджу ў далечыню. Пад’язджаем на тое месца, дзе садзілі з братам дрэўцы. А каштан, пасаджаны мной, ужо вялікі-вялікі і яго голле чапляецца за мяне. І я падаю з воза.
9.12.2013. Мароз. У нас на зашклёным балконе захоўваецца бульба. Грэю ў вялікай каструлі ваду і стаўлю каля ўхутаных у старую вопратку мяшкоў. У вёсцы бацька ў моцныя маразы насіў у вядры жар з печы ў вараўню, дзе ссыпана бульба. Я тады ўвесь час, кладучыся спаць, баяўся, што мы ноччу ўчадзеем і памром або загарыцца хата і мы згарым… Але бацька добра ведаў, як што трэба рабіць…
25.09.2017. Сонечныя промні, разбіваючыся аб расу, што вісіць на павуціне сярод мокрай травы, якая некалькі дзён таму парудзела ад першых замаразкаў, слепяць вочы. Я ў старых кірзачах, аблепленых граззю, іду па сцяжыне да гасцінца, што вядзе ў вёску. Мае аднакласнікі засталіся на калгасным полі. Нам брыгадзір сказаў: “Можаце тут пячы бульбу і есці колькі ўлезе, а каб дамоў нічога не бралі!” Да вёскі яшчэ далёка. Недзе праз паўгадзіны прыйду дадому. А пакуль што ў маіх руках пусты кошык, а ў дзіравай кішэні рудой курткі ляжыць бульбіна. Вялікая, як бомба…
5.08.2021.
Ізноў снілася родная вёска. Светлая, як восеньскае лісце. Залацістая, як бульба, у разараных градках…
* **
Там, дзе бацькоўскія хаціны, там Радзіма
І я другой Радзімы не хачу зусім.
І ўжо са мной цяпер заўжды перад вачыма
Маленькі чорна-белы здымак, на якім
На лаўцы восенню ля хаты ўсёй сям’ёю,
На сотках бульбу выбраўшы, сядзім,
І павуцінка з павучком па-над зямлёю
Праз нашае жыццё нябачная нікім
Ляціць, як плача, ведаючы ўсё ад Бога,
Што ёсць, што будзе, што было і мне ў жыцці
Больш не паўторыцца, і зарасце дарога
Да адзінокай хаты, згубіцца ў лісці
З бяроз і клёна, што даўно растуць ля плоту,
Што гаспадаркі ўжо не зберагае тут,
А толькі сцеражэ ў двары траву й самоту,
Ад ветру рыпучы, нібыта ад пакут.
Сяджу на лаўцы, нібы на падсуднай лаве,
І на сябе за ўсіх і ўсё бяру віну.
І хату нашу, каб прадаць, я маю права,
Ды не прадам, бо ведаю яе цану…
12.09.2013
