Аксана Субач працуе ў Валожынскім жылкамунгасе наглядчыкам за могілкамі. Несці адказнасць за парадак на такім, у нейкім сэнсе святым і нават сакральным, месцы – справа новая і складаная, пры гэтым наспелая даўно. Пасада наглядчыка за могілкамі ўведзена ў штатны расклад у 2016 годзе: тады на балансе жылкамунгаса знаходзіліся 32 такія аб’екты, за астатнімі сачылі сельвыканкамы. Напрыканцы мінулага года ў адпаведнасці з новай рэдакцыяй Закона Рэспублікі Беларусь “Аб пахаванні і пахавальнай справе” ўсе могілкі былі перададзены спецыялізаванай арганізацыі – камунальнай гаспадарцы, а гэта яшчэ 44 месцы пахавання. І на сёння лічба досыць унушальная – 76 грамадскіх могілкаў па нашым раёне.
У аўторак на другім тыдні пасля Вялікадня праваслаўная царква адзначае Радаўніцу – асаблівы дзень памінання памерлых, калі вернікі прыходзяць на магілы сваіх продкаў, каб падзяліцца з імі вялікай радасцю Уваскрэсення Хрыстова. Радаўніца лічыцца дзяржаўным святам і з’яўляецца выхадным днём.
– Аксана Валянцінаўна, узгадайце, калі ласка, з чаго ўсё пачыналася?
– 27 ліпеня 2013 года пачала дзейнічаць Дзяржаўная праграма “Рэгістр насельніцтва”: туды арганізацыі ўносяць пэўныя звесткі на кожнага грамадзяніна, у тым ліку пазначаецца і месца пахавання чалавека. Апошні запіс “у асабістай справе” раблю я.
Сур’ёзная карпатлівая работа ў гэтым кірунку пачалася ў 2018 годзе. Работнікі жылкамунгаса, па 2-3 чалавекі з кожнага ўчастка, пачалі абследаваць могілкі і перапісваць прозвішчы пахаваных: нават запомніла дату – доўжылася ўсё з 7 красавіка па 9 верасня. Мы хадзілі з блакнотамі, за адзін дзень рабілі да 500 запісаў. Дарэчы, такіх рукапісных крыніц атрымалася 70. Далей ужо была мая справа ўнесці гэтыя даныя ў рэгістр. Каб разабрацца і зрабіць усё дакладна, не паверыце, спатрэбіліся тры гады. А каб зарэгістраваць пахаванні толькі з 2013 года, спачатку давялося рады ўстанавіць.
– Як дылетанту мне падаецца, што на Валожынскіх могілках ніякіх радоў няма: пахаванні знаходзяцца ў хаатычным парадку.
– Толькі на першы погляд, а на самай справе ёсць. Як ходзіш, вырысоўваюцца ўсе рады: безумоўна, не роўненька пад лінейку, але вызначыць можна яскрава. Аднак больш клопатаў прынёс не сам перапіс пахаванняў, а даныя, напісаныя на помніку. У нас жа як: дата нараджэння – як маці казала, буквы ў прозвішчы – як бацька гаварыў, хтосьці даваў наказ сваякам пахаваць не пад мужавым прозвішчам, а пад дзявочым і гэтак далей. І вось атрымліваецца, што ў пасведчанні аб нараджэнні ці смерці напісана адно, а на помніку – зусім іншае. І ці адзін і той жа гэта чалавек – невядома.
– Дык колькі ж на гарадскіх могілках радоў?
– У рэгістры павінны быць наступныя звесткі: сектар, рад і нумар магілы. Таму, каб лягчэй было падлічыць, разбілі могілкі ў Капусціне на шэсць сектараў па некалькі дзясяткаў радоў. З 2013 года па сакавік сёлетняга там пахаваны 1537 чалавек, а ўсяго тут знайшлі свой апошні спачын 9 з паловай тысяч. І гэта не канчатковая лічба, бо ёсць пагорачкі ці насыпы, асабліва на старой частцы могілкаў, без крыжоў і якіх-небудзь абазначэнняў. Да таго ж некаторыя памерлыя былі крэміраваны, і урны з іх прахам людзі дзесьці захоўваюць, бо спецыяльнага захавальніка – калумбарыя – на нашых могілках няма.
– У нас хаваюцца толькі жыхары Валожыншчыны?
– Кожны грамадзянін Беларусі мае права пахавацца на любых могілках – незалежна ад таго, дзе пражывае.
– Нарэшце, вырашылася самая болевая кропка: для пахаванняў выдзелілі дадаткова зямлю і перанеслі агароджу.
– Пытанне цягнулася некалькіх гадоў. Гэта ворная зямля, а яе выдзяленне абавязкова ўзгадняецца з Прэзідэнтам. Валожынскія могілкі павялічыліся на 4 гектары і пашырыліся ў бок вёскі Носавічы. У стадыі прапрацоўкі знаходзіцца і пытанне аб адкрыцці новых могілкаў у Ракаве, бо на праваслаўных могілках там няма свабодных месцаў для пахавання.
Увогуле, хачу адзначыць, пакуль не паглыбілася ў гэту галіну, ніколі не думала, што так цяжка будзе знаходзіць паразуменне са сваякамі памерлых. Тлумачу, што тут нельга пахаваць па аб’ектыўных прычынах: напрыклад, па праекце – дарога ці праход павінен быць, а чалавек катэгарычна заяўляе: “Я хачу тут і кропка”. Праўда, апошні час стала крыху прасцей знайсці агульную мову. Маю зносіны з усімі рытуальнымі службамі, якія аказваюць дапамогу ў такіх выпадках. А самі родныя пры звароце да нас для выдзялення месца абавязкова павінны ўказаць, хто будзе ім аказваць паслугу, бо такія даныя таксама ўносяцца ў базу.
– Давайце ўсё-такі ўзгадаем парадак рэгістрацыі смерці. Вось, памёр чалавек, якімі павінны быць паступовыя дзеянні тых, хто будзе займацца яго пахаваннем? Думаю, гэта інфармацыя будзе карыснай для чытачоў.
– Адразу ж неабходна выклікаць міліцыю і хуткую дапамогу, якія зафіксуюць смерць і выдадуць адпаведныя даведкі. Далей, згодна з Кодэксам аб шлюбе і сям’і, рэгістрацыя смерці ажыццяўляецца дзяржаўным органам, які рэгіструе акты грамадзянскага стану, па месцы, дзе пражываў памерлы, ці па месцы наступлення смерці, ці па месцы пахавання памерлага на падставе медыцынскага пасведчання. Заява аб рэгістрацыі смерці можа быць зроблена сваякамі, суседзямі, работнікамі жылкамунгаса, адміністрацыяй установы, дзе наступіла смерць, а таксама іншымі асобамі не пазней за сем дзён з моманту наступлення смерці ці выяўлення памерлага. Гарадскія жыхары звяртаюцца ў аддзел ЗАГС, а вяскоўцы – у сельвыканкам. Заяўніку неабходна прадставіць наступныя дакументы: пашпарт памерлага, свой пашпарт, урачэбнае пасведчанне аб смерці, а ў выпадку рэгістрацыі смерці па месцы пахавання, даведку спецыялізаванай арганізацыі, што будзе ажыццяўляць пахаванне (ЖКГ). Пасля гэтага заяўніку выдаецца пасведчанне аб смерці і даведка аб смерці на атрыманне дапамогі на пахаванне.
– А куды звяртацца для выдзялення месца, бо, наколькі зразумела, самавольна, дзе захочацца-задумаецца, пахаваць нябожчыка нельга?
– На ўчастак добраўпарадкавання жылкамунгаса асабіста да мяне: мы размешчаны насупраць раённай паліклінікі.
– На Вашу думку, парадак павінен быць не толькі ў гэтай тонкай справе, але і на самім месцы пахавання?
– Бясспрэчна. Існуе сапраўдная праблема са смеццем: людзі прыбіраюць на магілах родных, а ўсё, як кажуць, што нам не патрэбна, на суседнюю магілу выкідаюць ці проста за агароджу. Не меншую занепакоенасць выклікаюць старыя дрэвы: хтосьці, больш сумленны, сам спілуе і хаця б на бок вынясе, а іншы так і пакіне. Вялікую дапамогу ў гэтай рабоце нам аказвае студэнцкі атрад з ліку навучэнцаў сельгаскаледжа: дзякуючы ім на Капусцінскіх могілках усе звалкі смецця павыносілі.
– Што тычыцца гарадскіх могілкаў, то яны вялікія, а кантэйнеры для смецця знаходзяцца досыць далёка. Як жа быць у такім выпадку тым, у каго пахаванні на старой частцы, і, каб навесці там парадак, зусім немаленькая куча ў выніку ўтворыцца?
– Іншага выйсця няма – трэба выносіць у кантэйнеры, бо ўстанавіць іх можна толькі там, куды даедзе спецыялізаваная машына. Вось гэта частка новых могілкаў, якую выдзелілі, будзе з дарожкамі, з праходамі, з пляцоўкамі для кантэйнераў і пад’ездамі да іх. Таксама там прадугледжана адна сцяна для абсталявання калумбарыя. Летась мне давялося самой сварыцца з людзьмі: можа б, і змаўчала, але ў мяне пахаваны родныя на розных радах. Добра ведаю, што навучэнцы каледжа ўсё вычысцілі – іх спецыяльна туды прывяла і паказала. Яны цягалі ў прамым сэнсе паследкі абыякавасці і безгаспадарчасці дарослых людзей! А тут маладая пара прыбрала магілу, а траву побач пакінула. Чую, як адна старэйшая жанчына ім і кажа: “Пакідайце, камунгас вынесе”. Яе словы мяне проста шакіравалі. Па законе камунальная служба павінна сачыць за парадкам на месцах агульнага карыстання – каля кантэйнерных пляцовак, а вось паміж магіламі сваякі напалову дзеляць плошчу з суседзямі і прыбіраюць – так і напісана ў законе, і так павінна быць проста па-людску. Дарэчы, маладыя людзі ўсё-такі за сабой прыбралі.
– Але гэтыя правілы наўрад ці хто ведае.
– Нават калі і даведаюцца, то не ўсе будуць выконваць. Тут ужо ў каго якое сумленне.
– На сёння законам таксама вызначана і колькасць бясплатных пахаванняў?
– Аптымальны ўчастак на чацвярых чалавек – сямейныя пахаванні, з якіх два месцы будуць бясплатныя, а яшчэ два – платныя. Ёсць чатыры пункты, па якіх бясплатна можна атрымаць месцы на могілках: па месцы нараджэння – у незалежнасці, дзе пражываў; па месцы прапіскі і пражывання; па месцы апошняга знаходжання – напрыклад, у дамах-інтэрнатах; і калі ў нашай мясцовасці пражывае асоба, якая будзе хаваць нябожчыка. Усе астатнія атрымліваюць месцы пахавання на платнай аснове.
– І колькі адводзіцца зямлі на кожнага?
– У сямейным пахаванні – 1 метр на чалавека.
Варта заўсёды памятаць: могілкі – гэта месца супакою і цішыні. Трэба з павагай адносіцца да апошняга прыстанішча чалавека.
– Ці надараліся нестандартныя сітуацыі – маю на ўвазе, што з’явілася новае пахаванне, пахавалі невядомага чалавека – не з нашай мясцовасці, і ніхто аб гэтым не паведаміў?
– На памяці адзін недарэчны выпадак. Памёр чалавек, блізкія родныя пахавалі яго на тых могілках, дзе калісьці вызначылі. Было гэта на лістападаўскае свята. Калі ж прыехалі на месца пахавання ў студзені, магілы не аказалася. На той час інвентарызацыя на могілках яшчэ не была праведзена. Пасля высветлілася, што сваячка нябожчыка перапахавала яго ў іншым радзе на тых жа могілках і нікому не паведаміла, пры гэтым знесла чужую агароджу, спіліла дрэва. Свае паводзіны патлумачыла так: як быццам бы прысніўся і сказаў, што яму тут цесна – мала месца. А па законе адказнасць за пахаванне нясе той, хто хаваў, – у дадзеным выпадку, блізкія родныя, а сваячніца не мела на такія дзеянні ніякага права. Адпаведна пачаліся судовыя разборы, якія доўжыліся амаль год. Давялося ўскрываць магілу і перапахаваць.
Радаўніца па беларускім народным і хрысціянскім календары – вясновы дзень памінання продкаў. Вясной, напачатку земляробчага года, жывыя прасілі ў памерлых здароўя, дапамогі, шчодрага ўраджаю.
• Напярэдадні Радаўніцы магілы блізкіх старанна прыбіраліся.
• У народным успрыманні свет падзяляўся на гэты свет, дзе жыў сам чалавек, і той свет, дзе знаходзіліся загадкавыя незвычайныя сілы, духі, памерлыя продкі. На Радаўніцу два светы як бы часова аб’ядноўваліся. Жывыя ўступалі ва ўзаемаадносіны з памерлымі.
– Скажыце, калі ласка, ці існуюць якія-небудзь няпісаныя правілы паводзін на могілках?
– Асабіста я, калі прыходжу, заўсёды прывітаюся і папрашу прабачэння за тое, што патурбавала. Паводжу сябе спакойна і размаўляю вельмі ціха. Нават калі хтосьці знаходзіцца праз некалькі метраў на магіле свайго роднага ці блізкага, ніколі не буду моцным голасам звяртацца да яго – лепш падыду.
Гутарыла Алена ЗАЛЕСКАЯ
