Дарога – гэта спакуса пайсці і не вярнуцца.
Дарога – гэта рака, якой давяраеш сябе і, патанаючы ў яе плыні, імкнешся да мэты, губляючыся ў часе і ў прасторы.
Дарога дадому светлая, як патухаючае вуголле на вогнішчы, каля якога грэліся вандроўнікі.
Дарога на чужыну сумная, як крыжы на могілках, пад якімі наша мінулае.
Дарога памятае лёгкія ногі дзяцей і цяжкія боты вояў.
Дарога – гэта павуціна, якой аблытана зямля, як кокан, у якім цепліцца жыццё.
Пачатак 70-х гадоў мінулага стагоддзя. Еду з бацькам на возе ў Гарадок, што пад Маладзечнам. Пакуль дарога палявая, сядзець на возе не мулка. За кіламетры два перад Гарадком пачынаецца брукаванка, абапал якой велізарныя, невядомыя мне дрэвы. Колы барабаняць па камянях, і ўвесь воз трасецца, аж з яго сыплецца салома, на якой мы сядзім. Бацька спакойна глядзіць наперад і расказвае: “Гэта кацярынінскія дрэвы… Па гэтай дарозе царыца праязджала… Мне пра іх яшчэ мой дзед расказваў…” Я слухаю бацьку і ўяўляю, як па дарозе ў залатой карэце едзе царыца… А сёння едзем мы…
Каля дарогі з Лягез у Русакі была гара, на якой рос сасоннік. З чатырох гадоў я туды пачаў хадзіць катацца на санках. Хадзіў адзін. І вось неяк прыходжу на гару і бачу, што па соснах з мяшкамі лазяць дзеці, старэйшыя за мяне. Я напалохаўся іх і, уцёкшы дамоў і расказаўшы цётцы Алі пра тое, што бачыў у ляску, пачуў: “Не бойся ты іх! Гэта ж піянеры шышкі збіраюць!”
Мне гадоў пяць. З Лягез іду басанож у Бакачы лавіць рыбу. Упершыню. Дзень сонечны. Пыл на дарозе гарачы, як прысак. Каля рэчкі прахалода і камары. Саджуся каля моста, дзе запруда, падалей ад незнаёмых хлапчукоў. Закідаю вудачку і гляджу на свой чырвоны паплавок. Чакаю, калі ж рыба клюне. Сяджу доўга. Падыходзіць незнаёмы дзядзька. Пытаецца: “Клюе?” Адказваю: “Не”. “А ну пакажы, на што ты там ловіш?” – “На кручок…” Дзядзька бярэ з маіх рук вудачку. Смяецца: “Ага! На голы кручок!”, і пачынае вучыць мяне, як трэба лавіць рыбу. У той дзень я нічога так і не злавіў, але дамоў вярнуўся вучоным рыбаловам.
Мне пяць гадоў. Раніца. Басанож іду па пыльнай дарозе з Лягез. Пыл цёплы, як падлога ў хаце каля адчыненай печкі, у якой на вуглях варыцца ў гаршку груца з мясам. Раптам з высокай прыдарожнай травы ўзлятае птушка. І там, адкуль птушка ўзляцела, я ўпершыню ў сваім жыцці знаходжу гняздо з жоўтадзюбымі птушанятамі. Спрабую пагладзіць іх, але яны нечакана і балюча дзяўбуць мае пальцы, і я, спалохаўшыся, уцякаю дахаты. Заўтра зноў іду да гнязда, каб птушанятам даць хлеба. Хаджу доўга каля дарогі, але гнязда так і не знаходжу…
Цяпер няма тых зім, што былі ў маім дзяцінстве. А тады вуліцы ў вёсцы замяталіся вышэй за платы. І знікалі драўляныя межы паміж людзьмі, і кожны мог хадзіць там, дзе яму хочацца. І на снезе нараджаліся дарогі. Да адной хаты праехалі сані, да другой – гусенічны трактар. Жыццё ідзе, і знікаюць адны дарогі, і з’яўляюцца іншыя. А я, хлапчук, цягну за сабой саначкі, каб пакатацца з Юстынавай гары. А тут – на табе! – прэ з хутароў насустрач “Кіравец” (трактар такі), аж снег ва ўсе бакі разлятаецца. І раптам каля мяне прыпыняецца: “Здароў! Куды цягнешся?” – “Катацца…” – “А я ў партыю ўступаць!” – чую вясёлы голас знаёмага хлопца. І праз хвілю на снежным цаліку застаюцца дзве глыбокія каляіны, як траншэі, з якіх, здаецца, калі патрапіш, зможаш выбрацца толькі вясной. А я тады быў яшчэ малы і цягнуў за сабой саначкі…
З Пугачоў да Татарскіх бульдозерамі рабілі дарогу. Дратавалі поле і луг. Кусты зварочвалі ў кучы. А каму і платы ламалі. Старыя вяскоўцы лаяліся, не бачачы ў новай дарозе ніякай выгоды для сябе. І тут адзін з бульдозераў зачапіў у зямлі добры жмут дратоў. Сышлося народу. Сталі гадаць, што гэта за драты. І ўспомнілі – гэта пры паляках да мяжы з Савецкай Беларуссю была пракладзена сувязь. І далей давялося рабіць дарогу не так, як планавалася, а так, як у зямлі ляжалі польскія драты. З тых дратоў у многіх у вёсцы яшчэ і сёння валяюцца на гарышчы кашы.
Апошнія дні лета. Я ў Татарах з дзядзькам Толем пасу радоўку. Бясконцы дробны дождж. І незразумела, колькі часу засталося да канца дня. Каровы наскубліся і ляжаць. І мне хочацца спаць. І я, малы, укручваюся ў вялікую бацькаву куртку, каб крыху падрамаць. І засынаю. Прачынаюся. Праз вечнасць. Дождж і нікога побач – ні дзядзькі, ні кароў. І я кладуся на мокрую траву і, прыклаўшы вуха да зямлі, слухаю. І чую, як каровы вяртаюцца з пашы палявой дарогай у вёску. І я бягу праз дождж. І даганяю радоўку. І дзядзька Толя не пытаецца: “Дзе гэта ты быў?” І я маўчу. І я вяртаюся разам з усімі дадому, дзе мяне чакаюць.
Слізка. Ідзеш і думаеш толькі пра тое, каб не ўпасці. І дарога твая сёння такая доўгая, што прывыкаеш да думкі, што можаш упасці. І ты праз нейкі час згаджаешся ўпасці, але толькі адзін раз, і каб не было балюча…
На дарозе, як на рэчцы часу, асфальт патрэскаўся, як чорны лёд…
У полі, што аж да небакраю, кукуруза. Табе хочацца зайсці ў кукурузу, але ты баішся заблудзіцца ў ёй, і таму стаіш на дарозе, як на беразе. Праехала машына, і цябе абсыпала пылам, як попелам…
Я сёння лётаў над роднымі мясцінамі. Я не сніў свой палёт. Я проста ляжаў зажмурыўшыся і лётаў. І цяпер перад сном успамінаю ўбачанае. І бачу сябе малога на дарозе паміж Лягезамі і Пугачамі. Стаю і гляджу ў неба і бачу, што там нехта ляціць. Высока-высока. А хто там ляціць? Не ведаю. А цяпер ведаю. Гэта я там ляцеў сённяшні. “Так не можа быць! Я не веру!” – чую незнаёмыя галасы. І раптам сярод галасоў пазнаю мамін. І чую: “А я веру!” Мама заўсёды верыла мне.
29 студзеня 1996 года ў Лягезах, дзе я амаль сем гадоў гадаваўся, памёр мой дзядзька Ваня. З Мінска аўтобус усю дарогу псаваўся, але неяк дацягнуў да Пугачоў. Мамы дома ўжо не было. Я пераначаваў і ў сем гадзін раніцы пайшоў на прыпынак, каб пад’ехаць да Лягез. Аўтобус зусім сапсаваўся. І я пайшоў. І чым я далей адыходзіў ад дому, тым мацней падымалася завіруха. І ўсё ж праз паўтары гадзіны я прайшоў чатыры кіламетры, што былі да гасцінца, які праходзіць каля Лягез. І мог я ісці па тым гасцінцы яшчэ пару кіламетраў і выйсці на выезджаную дарогу да вёскі, але за гасцінцам так блізка віднелася хата дзядзькі Вані. І да ўсяго перада мной на снежным цаліку былі сляды, што вялі ў вёску. І я пайшоў па слядах. Лёгка, упэўнена. Але праз метраў дзвесце зніклі сляды і перада мной, і мае. І стаў я правальвацца ў снег вышэй за калена. І так замарыўся, што хоць ты ляж і ляжы. І лёг я на снег. І ўспомніў Бога. І папрасіў Бога дапамагчы мне ісці. І ўстаў. І пайшоў па снезе, не правальваючыся, не чуючы нічога навокал. І прайшоў метраў сто. І праваліўся, і зноў пачуў, як гудзе завіруха, як трашчыць пад нагамі снег…
І дарогі да белага Храма
Нас вялі, і не думалі мы,
Што без Храма мы знікнем таксама,
Як без нас пазнікалі дамы,
Дзе жылі нашы казкі і песні…
І таму нам вяртацца да Храма,
Што стаіць ля прыціхлай вады,
І маліцца за бацьку і маму
І за нашы сады…
Цвіце сумнік. Паху няма. А магчыма, яго не адчуваю. Людміла кажа, што да сумніка быў лубін з блакітнымі кветкамі. Яго пара прамінула. А я не ўбачыў. Я сёлета шмат чаго не бачыў. Шкадую. І не шкадую. У маёй памяці бясконца цвіце лубін, што каля дарогі за кіламетраў пяць да Пугачоў.
Амаль заўсёды з лёгкасцю даю згоду на паездкі за межы горада, і асабліва, калі гэтыя прапановы робяцца за тыдні два наперад. Праўда, з прыбліжэннем дня, калі трэба сабрацца і пакінуць сваю вежу са слановай косткі, ува мне для ажыццяўлення запланаванага з’яўляюцца перашкоды, і самая галоўная – кепскае самаадчуванне. Праблема дробная і часам разадзьмутая ад хвалявання перад дарогай. І ўсё ж пераступаю парог кватэры, іду на аўтобусны прыпынак, думаючы пра тое, што магу яшчэ вярнуцца дадому. Бывала, што і вяртаўся, а потым шкадаваў, што не паехаў. Едучы ў аўтобусе, адчуваю, як з мяне зрываецца павуціна дамашняй утульнасці і ляноты. Мне робіцца лягчэй дыхаць, і я пачынаю адчуваць сябе не такім ужо і прыхварэлым, як гэта было ў кватэры, з якой выходзіў, нібыта з падводнай лодкі ў адкрытае мора. Дабраўшыся да месца, дзе мяне чакаюць, каб разам ехаць ці на радзіму Янкі Купалы, ці Якуба Коласа, я наогул пачынаю дыхаць на поўныя грудзі. І ўжо вечарам, вярнуўшыся з вандроўкі, кажу тым, хто мне прапанаваў не сядзець дома, вялікі дзякуй, а для сябе паўтараю некалькі разоў: “Як добра, што з’ездзіў!”
Віктар Шніп
