Калонка паэта, празаіка, намесніка дырэктара выдавецтва «Мастацкая літаратура» – галоўнага рэдактара часопіса «Полымя», лаўрэата спецыяльнай прэміі Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь у галіне «Мастацкая літаратура», лаўрэата Нацыянальнай літаратурнай прэміі, нашага земляка Віктара Шніпа. Незабыўнае
25.11.2013. Тыдзень пачаўся з дробнага снегу. Гляджу праз шыбу акна, як праз першы лёд…
У дзяцінстве, калі выпадаў першы снег, я ў той жа дзень браў лыжы і соўгаўся на іх, пакуль мама не пачынала клікаць дадому. Сёння снег выпаў, а ў мяне ні лыжаў, ні мамы, ды і снег растаў…
26.11.2013. Крытык Ганна Кісліцына ў зацемцы “Пра вершы, напісаныя на працы…” напісала: “Апошнім часам мяне мучае пытанне: а калі нашы пісьменнікі думаюць? Не, з жыхарамі правінцыі ўсё больш-менш ясна. Схадзіў на працу, праверыў Фэйсбук і сядзі сабе – рэфлексуй. Але ж з мінчанамі ўсё складана, асабліва з папулярнымі. Раней я гэтага не заўважала, але сеціва, як тая вясна, ускрыла праблему. Нашы пісьменнікі ўвесь час перабягаюць з мерапрыемства на мерапрыемства, з прэзентацыі на прэзентацыю. Днём яны на працы, вечарам – на людзях. Тут, так выглядае, ужо і ў краму за прадуктамі не схадзіць, не тое, што мучыцца над радком! Якія ўжо тут творчыя пакуты. І тут мяне асяніла: адзіны час сачыняць у такіх умовах, гэта пісаць вершы на працы, натхняючыся відам з акна. І калі гэта разумееш, становіцца ясна, чаму так мала свежых галасоў у сённяшняй паэзіі, чаму так мала творчых індывідуальнасцей”.
Адразу ўзнікае пытанне: “Дзе сёння ёсць такая праца, на якой можна сядзець і вершы пісаць?” Раней, да стварэння холдынгаў, у рэдакцыях “Полымя”, “Маладосць”, “ЛіМ” пры штаце ў 30 чалавек можна было некаму і дурня валяць, і кожны дзень выпіваць, на працу не хадзіць, а цяпер, калі ўсё скарочана да 5-7 чалавек, супрацоўнікам няма часу на забавы, а тым больш на напісанне вершаў на працы. І ў нас у выдавецтве вершаў не напішаш. Раней адных толькі членаў Саюза пісьменнікаў працавала каля сарака чалавек, а на сённяшні дзень у нас толькі тры літаратары: Аксана Спрынчан, Анатоль Зэкаў і я, а пішучых не стала меней, і ад іх нікуды не схаваешся. І ходзяць цяпер па рэдакцыях у асноўным няспешныя вольныя пенсіянеры, ад якіх, сапраўды, нічога свежага не дачакаешся…
06.12.2013. Ездзіў у Нацыянальную бібліятэку на святкаванне 20-годдзя выдавецтва “Чатыры чвэрці”… Людзей была паўнюткая зала. Хапала студэнтаў, але і пісьменнікі былі, праўда, немаладыя… Прафесійныя артысты паказалі свой клас і пакінулі вельмі добрае ўражанне. Асабліва хор імя Цітовіча… Перада мной спаў А. М. Час ад часу ён прачынаўся ад апладысментаў, а потым зноў засынаў… Імпрэза цягнулася тры з паловай гадзіны. Большая палова дасядзела да канца. Студэнты паўцякалі і нямоглыя пенсіянеры… А так усё было цудоўна!
08.12.2013. На вуліцы снег. Светла і змрочна. Думаю пра бацькоўскія магілы на Ракаўскіх могілках і пра родную пустую хату ў Пугачах. Усё засыпана снегам, і ні следу чалавечага побач…
09.12.2013. На вечарыну, прысвечаную дню народзінаў Максіма Багдановіча, паэтка Аксана Спрынчан прынесла ў музей шархунцы. Іх звон напомніў, што такія шархунцы ўпершыню ўбачыў у дзядзькі Віці ў Лягезах на гарышчы, куды я, пяцігадовы хлапчук, палез, каб паглядзець зблізку на галубоў, якія там жылі. Звон тых дзядзькавых шархунцоў і сёння жыве ў маёй душы недзе там глыбока-глыбока, дзе жывуць мама і тата, бабулі і дзядулі, і ўсе родныя, каго я любіў і люблю, і каго цяпер няма ў гэтым свеце…
Мароз. У нас на зашклёным балконе захоўваецца бульба. Грэю ў вялікай каструлі ваду і стаўлю каля ўхутаных у старую вопратку мяшкоў. У вёсцы бацька ў моцныя маразы насіў у вядры жар з печы ў вараўню, дзе ссыпана бульба. Я тады ўвесь час, кладучыся спаць, баяўся, што мы ноччу ўчадзеем і памром або загарыцца хата і мы згарым…
11.12.2013. Тыдзень таму Павел Навуменка прапанаваў паехаць з ім у Гомель на прэзентацыю другога тома Збору твораў яго бацькі, народнага пісьменніка Беларусі Івана Навуменкі. Я не адмовіўся. Кампанія сабралася добрая – Павел і Валерыя Навуменкі, Аксана Спрынчан і я. За рулём быў асабісты шафёр Паўла Іванавіча Уладзімір. Выехалі зацемна. Ішоў спорны снег. Здавалася, што ўсё пазамятае, і вечарам ці здолеем вярнуцца дахаты…
Дабіраліся да Гомеля праз Рэчыцу і праязджалі ў метрах трохстах ад Гарошкаўскіх могілак, дзе пахаваны паэт Анатоль Сыс. Аксана прасіла Паўла заехацца, а той пабаяўся загразнуць з машынай у снезе, таму мы і не адведалі Анатоля… Над заснежанымі могілкамі ўзвышаліся бярозы, як белыя вершы Сыса…
Па Гомелі да бібліятэкі імя Герцэна ехалі па Савецкай вуліцы. Доўгая, як наш праспект Незалежнасці…
На вуліцы нас сустрэў Іван Штэйнер. А ў бібліятэцы на трэцім паверсе чакала тэлебачанне і слухачы. Калі я праходзіў каля жанчын, якія нас сустракалі, пачуў шэпт: “Шніп прыехаў…”
У зале было шмат студэнтаў. У першых радах сядзелі мясцовыя пісьменнікі. Пасля прэзентацыі ўсе пісьменнікі ўсталі і дружна пакінулі залу. З намі засталіся студэнты, у якіх да кожнага з нас былі свае пытанні. Іван Штэйнер пазнаёміў мяне з Вольгай Лідзянковай, якая пачала пісаць работу пра эвалюцыю і развіццё гістарычнага рамана ў Беларусі і Брытаніі, у тым ліку пра творчасць Людмілы Рублеўскай…
Вярталіся ў Мінск праз Бабруйск стомленыя і задаволеныя. У маёй душы засталося святло ад заснежаных прастораў, лясоў і рэчак, на якіх мне бачыліся тыя, каго ўжо няма з намі…
13.12.2013. У 8 гадзін раніцы прыйшоў на працу. Уключыў святло ў калідоры і ўбачыў, што каля маіх дзвярэй сядзіць бабуля. Хто такая? Высветлілася, што гэта сваячніца празаіка Барыса Мікуліча. Напачатку года яна прынесла ў выдавецтва і пакінула ў мяне пяць цэлафанавых пакетаў з ксеракопіямі кніжак, часопісных і газетных публікацый пра Мікуліча, якія яна зрабіла ў архівах і бібліятэках Мінска. Тады мы дамовіліся, што, калі ў мяне будзе час, я прагледжу ўсе ейныя паперы і дапамагу скласці кніжку для выдання. Цяпер жанчына прыйшла, каб паглядзець, што зроблена, а што яшчэ трэба зрабіць.
14.12.2013. Быў у майстэрні мастака-земляка Алеся Квяткоўскага. Сёння ў “СБ” надрукавалі вялікае інтэрв’ю з ім, якое зрабіла Людміла. Алесь купіў тры газеты і развесіў на сценах…
15.12.2013. Праз дзесяць дзён будзе год, як памёр бацька. У наступную суботу едзем у Ракаў на могілкі. Перабіраючы паперы, знайшоў запісы:
Бацька слухаў радыё, а я слухаў ягонае дыханне… Вёска пусцее, дарога пусцее, і ўсё навокал, нібы для музея… Там, дзе канчаецца неба, там пачынаецца сон…
17.12.2013. Учора вечарам паэт Алесь Емяльянаў паведаміў, што ў нядзелю, 15 снежня, загінуў сябра суполкі “Літаратурнае прадмесце” Сяргей Мацін. Ён выбягаў кудысьці з дома, паслізнуўся і, стукнуўшыся скроняй, адразу памёр. Хлопцу 26 лютага было б усяго 20. У суботу, 7 снежня, у газеце “Рэспубліка” ў нізцы вершаў сяброў “Літаратурнага прадмесця” быў надрукаваны верш Сяргея “Развітальнае”, напісаны 6 чэрвеня 2012 года.
19.12.2013. Пасяджэнне суполкі “Літаратурнае прадмесце” прайшло ў нас дома. Яно было жалобным. Узгадвалі Сяргея Маціна. Чыталі ягоныя вершы, успаміналі, якім ён быў. Вырас ён без бацькі. Крыўдзілі ў школе. Да ўсяго хлопец не чуў на адно вуха пасля таго, як яго пабілі. Аднак ён з-за гэтага не злаваўся на ўвесь свет, а пісаў цудоўныя лірычныя вершы. На пасяджэнні былі Юрась Нераток, Адам Шостак, Таццяна Пратасевіч, Наталка Кучмель, Таццяна Бельская і Маргарыта (на жаль, прозвішча не ведаю, бо бачыў яе першы раз). Вырашылі падрыхтаваць кніжку Сяргея Маціна да выдання, а таксама зрабіць публікацыю яго твораў у часопісах…
20.12.2013. У восем гадзін раніцы зайшоў у царкву. У ёй было амаль цёмна. Тры свечкі гарэлі сярод дзясятка патухлых, нібыта памерлых. Некалькі чалавек хадзілі ў змроку, як прывіды. Памаліўшыся, замовіў на заўтра абедню па бацьку…
21.12.2013. Сніў родную хату. Вясна. Сонечна. У траве корпаюцца кураняты. З’яўляецца бацька. Яму гадоў 70. Пытаюся: “Чаго ты прыехаў? Сядзеў бы ў горадзе!” “Хачу дапамагчы табе!” – адказаў бацька. Пасля маіх слоў “Не трэба мне дапамагаць. Адпачывай!” бацька знікае, а я прачынаюся…
З Людмілай, сястрой Валяй і братам Вовам ездзіў у Ракаў. Вазіў нас Валін сын Сярожа. Сёння адзначалі гадавіну па бацьку…
На вуліцы змрочна. У царкве холадна, як у час пахавання бацькі… Час ад часу мроіліся пасярод храма то мама ў труне, то бацька…
Цётцы Валянціне, якая прадае свечкі, я прывёз кнігі (абяцаў падарыць на пахаванні бацькі) – сваю “Стралу кахання, любові крыж” і Людміліну “Ночы на Плябанскіх млынах”. “А я ўжо даўно прачытала “Пугачоўскага цырульніка”. Брала ў бібліятэцы”, – дзякуючы за падарунак, сказала былая настаўніца, у якой у свой час вучылася Валя…
Пасля царквы на вуліцы пасвятлела. Магчыма, толькі для нас…
Зайшлі ў майстэрню, дзе робяць помнікі. Якраз быў гаспадар. Аляксей. Малады. Гадоў 35. Заказалі помнік бацькам. У хлопца была абдзёрта правая рука. Кроў яшчэ не паспела засохнуць…
Выйшлі з майстэрні. Стала весялей – зрабілі важную справу. Помнік можна будзе паставіць у маі…
На могілках змрочна. Магілы бацькоў прысыпаны снегам. Паправілі вянкі. Паклалі свежыя кветкі. Запалілі свечкі. Людміла пачытала малітву, і раптам пасвятлела навокал – над намі з’явіўся лапік чыстага ад аблокаў неба…
22.12.2013. У Ракаве ў заснежаным двары майстэрні, дзе робяць помнікі, ляжаць кучы чорных гранітных пліт. Адна з іх аб’яднае маміну і бацькаву магілы. Каторая?
23.12.2013. Сёння год, як апошні раз у жыцці гаварыў з бацькам. Ён быў у Ракаўскай бальніцы. Я прыехаў, каб адведаць. Ледзьве пасадзіў на ложку. Бацька сядзеў, як п’яны, а я карміў яго з лыжкі, як малое дзіця. На пытанні: “Як ты сябе адчуваеш?” адказаў: “Добра…”, а на “Можа, што баліць?” прашаптаў: “Нічога не баліць…” і лёг. Пасядзеўшы каля бацькі, я пацалаваў яго на развітанне і, выходзячы з бальніцы з болем у сэрцы, скрушна падумаў: “Відаць, што да наступных выхадных не дажыве…” Бацька памёр 25 снежня…
24.12.2013. Выпадкова ўзяўшы “СБ” за 14 лістапада, на апошняй старонцы ў рубрыцы “Этот день в истории” прачытаў: “1933 г. В этот день родился Леонид Прокопчик, писатель, автор книг краеведческих очерков, сценариев фильмов “Напалеон Орда”, “Беларускія ратушы”. Умер в 1998 году”. Да гэтых радкоў магу дадаць, што Леанід Пракопчык скончыў Маскоўскую сельскагаспадарчую акадэмію імя Ціміразева ў 1958 годзе. Працаваў брыгадзірам, аграномам, настаўнікам, карэспандэнтам у рэдакцыях газет «Калгасная праўда» і «Знамя юности», рэдактарам на Беларускім тэлебачанні, рэжысёрам на кінастудыі мультфільмаў. Даследаваў мясціны, звязаныя з жыццём і творчасцю Змітрака Бядулі, В. Дуніна-Марцінкевіча, Я. Чачота, С. Манюшкі, Ядвігіна Ш. У біяграфіі Янкі Купалы выявіў новыя звесткі. Сабраў і апрацаваў народныя легенды і паданні.
Для мяне Леанід Цімафеевіч чалавек не чужы. Ён маёй мамы дваюрадны брат. Пра гэта я даведаўся ў 1996 годзе. Я тады працаваў у “ЛіМе”, і аднойчы да мяне ў рэдакцыю прыйшоў пажылы невысокага росту незнаёмец і сказаў: “Ты мой дваюрадны пляменнік. Давай знаёміцца!” Ён даўно хацеў гэта зрабіць, але ніяк не атрымлівалася. Пасля нашага знаёмства прыязджаў у Пугачы. Гэта было летам. З маёй мамай Леанід Цімафеевіч не бачыўся гадоў 50. Яны амаль цэлы дзень успаміналі сваё дзяцінства і сваякоў. Я, на жаль, нічога не запісаў. Цяпер шкадую. Потым зрэдку мы перазвоньваліся, сустракаліся ў “ЛіМе” і ў Доме літаратара. Леанід Цімафеевіч усё клікаў паехаць разам з ім на лецішча, а я ўсё адкладаў, бо дзеці яшчэ былі малыя. Час ляцеў, і 7 снежня 1998 года Леанід Пракопчык памёр…
25.12.2013. Прыснілася, што мяне прызначылі галоўным рэдактарам “ЛіМа” з даручэннем выратаваць штотыднёвік ад поўнага завалу. Я прыйшоў на працу. Усе пакоі пустыя. Заглянуў у свой кабінет. За камп’ютарам сядзіць празаік Андрэй Федарэнка і гуляе ў “Поле цудаў”…
Каля крамы, што паблізу дома, дзе кватараваў бацька, убачыў старую, якую тут раней амаль кожны дзень сустракаў. Яна не змянілася. На ёй тое ж доўгае рудое паліто, чорныя буркі, ружовая хустка, з-пад якой выбіваюцца сівыя прамыя валасы. Старая сядзела на ганку і ела батон, белыя крошкі ад якога сыпаліся на чорны асфальт, дзе іх тут жа падбіралі галубы. Сёння год, як памёр бацька…
26.12.2013. Днямі да мяне ў выдавецтва завітаў малады гісторык Віктар. Сталі гаварыць пра Шніпішкі ды Шніпоў – беларускіх і літоўскіх. Я сказаў свайму цёзку, што маё прозвішча з літоўскай перакладаецца як “шпіён”. Віктар засумняваўся: “Прозвішча даўняе. А звычайна даўней давалі прозвішчы людзям паводле нейкай характэрнай прыкметы іх аблічча, паводзін. “Шпіён” – гэта надта гучна і небяспечна. З такім прозвішчам доўга не працягнеш…” І гісторык абяцаў пашукаць па сваіх кнігах дакладна, ці я шпіён, бо і сапраўды ў літаратурнай літоўскай мове ёсць слова snipas, якое мае адмоўную канатацыю і перакладаецца як “шпіён”. І сёння Віктар даслаў мне вось гэту інфармацыю: “Ёсць у Вільні былое прадмесце, а цяпер староства (сянюнія) Шніпішкі (Сніпішкі). У вікіпедыі пішуць пра нейкага купца Шніпа, якому Вітаўт падарыў гэтыя землі. Не веру. Хай спасылку дадуць, адкуль узялі такую інфармацыю. Добра, што маю дома “Слоўнік літоўскіх прозвішчаў”. Дык вось, там тлумачыцца, што Шніпас – “прозвішча, што паходзіць ад мянушкі, звязана з літ. snipas ‘свіная сківіца, пыса; рот’, snypuoti ‘цяжка ў нос дыхаць’.
Вядомыя ў Літве таксама вытворныя або роднасныя са Шніпом прозвішчы: Шніпаўскас, Шніпка, Шніпкаўскас, Шніпкус, Шніпуціс.
А Шніпішкі – гэта той самы раён, дзе стаяць касцёл Святога Рафала з былым кляштарам езуітаў, а пасля піяраў (на рагу вуліц Шніпішкю і Упес), неагатычны палац Радушкевіча і лявей – розныя гмахі, якія тырчаць па-над панарамай Старога места, ды пад імі вялікія крамы на чале з CUP (ЦУМам). Для арыентацыі па карце: перайшлі ад вуліцы Вільняўс (Віленскай) па Зялёным мосце праз Нярыс (Вілію) і выйшлі на вуліцу Калварыю (Кальварыйскую) – вось і Шніпішкі”.
